Historia
Kościół św. Piotra i Pawła ufundowany został przez miejscowych feudałów ze Svojšína około 1150 roku, co potwierdzają badanie dendrochronologiczne drzewa wykorzystanego do jego budowy, które zostało ścięte zimą 1149 roku. W 1175 roku w źródłach pisanych wymienieni zostali Oldřich i Beneda, synowie królewskiego komornika Ctibora, który prawdopodobnie był inicjatorem budowy świątyni.
Być może wieża kościoła została ukończona na początku drugiej połowy XII wieku, jako że w jej południowo – wschodnim narożniku, czyli w miejscu dobrze widocznym z zewnątrz, umieszczono symbole półksiężyca i słońca oraz królewską koronę, podobną do królewskiej korony Władysława II, który został koronowany w 1158 roku jako drugi z kolei król czeski. Powyższe symbole mogły zostać umieszczone jako pamiątka po akcie koronacyjnym. Wyjaśniałoby to także ambitny poziom architektoniczny kościoła, przynależnego do benedyktyńskiej architektury Górnego Renu. Pośrednikiem tego wpływu mógł być benedyktyński klasztor Kladruby, z którym ród ze Svojšína łączyła sieć różnorodnych relacji i intensywnych kontaktów i który jako filia reprezentował na ziemiach czeskich przez cały XII wiek szwabski klasztor Zwiefalten.
Od 1355 roku kościół wymieniany był jako świątynia parafialna. W XVII wieku został gruntownie przebudowany i powiększony w stylu barokowym. Ze starej budowli pozostawiono jedynie północną ścianę i romańską wieżę, której dach zastąpiono barokowym hełmem. W 1713 roku w budowli wybuchł pożar, który zniszczył wyposażenie wnętrza oraz dokumenty dotyczące kościoła. Około 1750 roku pobliski pałac oraz kościół zostały połączone korytarzem prowadzącym do oratorium. Mniej więcej w tym samym czasie zbudowano nową plebanię i zlikwidowano pobliski cmentarz. W 1912 roku wnętrze budowli zostało odnowione, a w latach 2004–2009 kościół został poddany gruntownej renowacji.
Architektura
Pierwotny romański kościół był jednonawową budowlą na planie wydłużonego prostokąta zakończonego od wschodu półkolistą apsydą. Od strony zachodniej do nawy przystawiona była masywna czworoboczna wieża o wymiarach 7×7 metrów, wzniesiona z kwadr piaskowca. Północna ściana nawy nie łączyła się w jednej linii ze ścianą wieży, ale przedłużona została o mniej niż 1 metr na północ. Jeśli przyjąć osiowe rozwiązanie rzutu świątyni, to zewnętrzna szerokość nawy sięgała około 8,9 metra, a wewnętrzna około 6,5 - 7 metrów.
Wieża i ściana obwodowa nawy stykały się ze sobą tylko krawędziami narożnymi. To niewystarczające i niecodzienne połączenie było zapewne przez długi czas źródłem wad konstrukcyjnych kościoła. Rozwiązanie takie niewątpliwie było wtórne i należałoby je uznać za wynik przebudowy, w trakcie której zburzono zachodnią ścianę nawy romańskiej i osadzony na niej szczyt o trapezoidalnym kształcie, który później, najpewniej w trakcie budowy górnych partii wieży, podwyższony został do typowej trójkątnej formy.
Wieżę utworzono z kamiennych bloków, których zewnętrzne partie były gładkie, poddane obróbce krzyżowej płaskim dłutem, a ich powierzchnie czołowe w górnym poziomie wieży (tj. powyżej poziomu pierwszej przerwy budowlanej, wyróżnionej odmienną kolorystyką dostępnego materiału budowlanego) ozdobione płytkim reliefem ornamentu w jodełkę, być może imitującym technikę budowlaną opus spicatum. Sens ich umieszczania między gładkimi elewacjami pozostaje jednak nieznany. Mur wieży został połączony zaprawą wapienną ze starannie podciętymi fugami. Precyzyjne ukształtowanie elewacji korespondowało jednak ze ścianami i sklepieniem parteru oraz pierwszego piętra wieży, które wykazywały wyraźne wady statyczne. Przykładowo w pomieszczeniu na parterze wieży zastosowano, na pierwszy rzut oka artystycznie imponujący detal oparcia gurty na kamiennej konsoli, która jednocześnie została nadprożem otworu okiennego. Jednak efekt dużego obciążenia sklepienia doprowadził z czasem do miażdżenia i popękania wspornika.
Przyziemie wieży z murami grubymi na 1,4 metra oświetlone było tylko jednym oknem szczelinowym i z powodu dużej powierzchni wymagało aż czterech pól sklepienia krzyżowego, wspartego na środkowej, pojedynczej kolumnie. Przesklepione krzyżowo piętro wieży otwierało się na nawę niezbyt szeroką arkadą. Z empory tej przysłuchiwać się mszy mógł miejscowy feudał, który wydostawał się niewielkim portalem w południowym murze, prowadzącym zapewne do pobliskich zabudowań dworskich, z którymi wieża połączona była nadwieszaną kładką (nie można wykluczyć, iż przed emporą w wieży funkcjonowała jeszcze dwuprzęsłowa galeria w zachodniej części nawy, oparta na środkowym filarze). Drugie piętro wieży dostępne było schodami umieszczonymi w grubości muru. Znajdował się tam kolejny portal prowadzący na zewnątrz i dwa otwory szczelinowe, wskazujące iż była to kondygnacja o przeznaczeniu obronnym. Dwie najwyższe kondygnacje wieży przeprute zostały czwórdzielnymi romańskimi oknami, wychodzącymi na każdą stronę świata.
Stan obecny
Kościół św. Piotra i Pawła w Svojšínie to obecnie jeden z kluczowych budynków architektury romańskiej w zachodniej części państwa czeskiego. Do dnia dzisiejszego z pierwotnej budowli zachowała się północna ściana nawy oraz cenna czworoboczna wieża z wartym uwagi sklepieniem w przyziemiu, opartym na środkowym filarze oraz z elewacjami o różnorodnej kolorystyce, będącej wynikiem kolejnych sezonów budowlanych. Pozostała część kościoła niestety została wyburzona w trakcie barokowej przebudowy, która doprowadziła do znacznego powiększenia korpusu kościoła i przysłonięcia od południa romańskiej wieży. Barokową formę ma również założony na wieży hełm.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Brych V., Chotěbor P., Durdík T., Fišera Z., Procházka Z., Rykl M., Slavík J., Svoboda L., Úlovec J., Encyklopedie českých tvrzí, t. 3, Praha 2005.
Hauserová M., Nováček K., Čechura M., Falta M., Románský kostel sv. Petra a Pavla ve Svojšíně, „Průzkumy památek” XVIII, 1/2011 Praha.
Kamper J., Wirth Z., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 30, politický okres stříbrský, Praha 1908.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.