Svojanov – zamek

Historia

   Zamek Svojanov założony został około 1265 roku, kiedy to król Przemysł Ottokar II ufundował nieodległe miasto Polička. Budowa zamku zapewne przeprowadzona została w ramach akcji kolonizacyjnej przygranicznych ziem czesko-morawskich. Miał on strzec szlaku handlowego z Litomyšla do Brna i dalej ku Austrii. Pod koniec życia władcy miał być wraz z ziemiami wokół Polički zapisany w wianie królowej, ale pierwsza dokładna informacja o nim w źródłach pisanych pojawiła się w 1287 roku w Kronice Zbraslavskiej, gdzie wspomniano „castrum quod Vurstenberg dicitur” czyli zamek Fürstenberg. Niemiecka nazwa nie przyjęła się jednak i zamek przejął nazwę pobliskiej wsi Svojanov.
  
Po śmierci króla Ottokara II w 1278 roku w bitwie pod Suchymi Krutami, zamek przypadł królowej Kunegundzie, a następnie od 1287 roku jej kochankowi Zawiszy z Falkenštejnu. Stał się jedną z jego rezydencji przy granicy z Morawami, w okresie gdy cieszył się władzą na czas małoletniości króla. Zawisza zachował wpływy nawet po śmieci Kunegundy w 1285 roku, ale gdy wyjechał na Węgry jego pozycję podkopali biskup Tobiáš z Bechyně i królowa Guta. Po powrocie do kraju Zawisza zamieszkał w Svojanowie, w którym przebywał do 1290 roku, kiedy to zamek został przejęty przez króla Wacława II, a sam Zawisza schwytany i ścięty pod zamkiem Hluboká.
   W XIV wieku i początkach XV stulecia, aż do okresu wojen husyckich, Svojanov pozostawał częścią domeny królewskiej. Początkowo stanowił oprawę królowych, najpewniej przekazywany był także w zastaw czołowym rodom królestwa, ale w źródłach pisanych nie był przez długi czas odnotowywany. W połowie XIV wieku uznawany musiał być za jedną z najważniejszych warowni czeskich, gdyż cesarz Karol IV umieścił go w Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego przygotowywanego w latach 1349-1353. Zapisano w nim Svojanov pośród najważniejszych, niezbywalnych zamków królewskich. Nieco później, w latach 50-tych i 60-tych, jego burgrabią był niejaki Michálek z Vlašimi, brat biskupa ołomunieckiego Jana VIII. Pomimo zapisów w Maiestas Carolina, po śmierci Karola IV zamek zaczął być oddawany przez Wacława IV w zastaw.
   Na początku wojen husyckich, ciągle tonący w długach Zygmunt Luksemburczyk oddał zamek w zastaw panom z Boskovic. Svojanov dzierżył Oldřich z Boskovic, zręcznie lawirujący pomiędzy obiema stronami konfliktu, dzięki czemu zamek najwyraźniej nie odniósł żadnych zniszczeń. Brak lojalności względem Zygmunta sprawił co prawda, iż król pozbawił Boskoviców Svojanowa, przekazanego jego żonie Barbarze, ale królowa realnie zamku nigdy nie przejęła. Decyzja pozostała jedynie na papierze a na zamku przebywali synowie Oldřicha: Ješek i Jindřich. W latach 70-tych XV wieku panowie z Boskovic dokonali późnogotyckiej przebudowy Svojanowa, być może związanej z konfliktami prowadzonymi przez Jerzego z Podiebradów, u którego boku wiernie stali. Następne modernizacje już w XVI stuleciu przeprowadzali nowi właściciele, Trčkowie, będący posiadaczami zamku od 1512 roku.
   W 1569 roku zamek został zniszczony przez pożar, co wymusiło gruntowne naprawy na ówczesnych właścicielach, Žehušickich z Nestajova, połączone z renesansową przebudową. W okresie tym powstał nowy pałac, a fasady otrzymały ozdobne sgrafitti. Także w następnych latach zniszczenia nie omijały zamku: został spalony w pierwszej połowie XVII wieku w trakcie wojny trzydziestoletniej oraz w XVIII wieku podczas wojny prusko-austriackiej. Wykorzystywany już jedynie do celów gospodarczych, po raz kolejny spłonął w 1842 roku. Został co prawda jeszcze w XIX stuleciu częściowo odbudowany, niestety jednak w stylistyce klasycystycznej.

Architektura

   Zamek usytuowano na cyplu, wznoszącym się wysoko nad krętą doliną potoku Křetínskiego, który płynął pod nim na południowy – wschód, gdzie wpadał do rzeki Svratki. Droga do zamku zaczynała się w dolinie po zachodniej stronie osady Starý Svojanov, skąd pięła się pod górę na północ, do płaskiego siodła które oddzielało wzgórze zamkowe od szczytu grzbietu zwanego Pupek. Z siodła droga wiodła na północny – zachód do zamku i dalej do Rohozná. Cypel, strzeżony stromymi zboczami z trzech stron, był zagrożony i dostępny tylko od północy.
   Zamek założono na planie nieregularnego owalu otoczonego bardzo grubymi, masywnymi murami  o szerokości od 3 do aż 5 metrów. Najgrubsze mury wzniesiono oczywiście od bardziej zagrożonej północnej strony, gdzie znajdowała się główna droga dojazdowa i wschodniej strony, gdzie ścieżka uboczem schodziła w dół do doliny. Oprócz masywnego muru zamek od północy broniło podzamcze, oddzielone od rdzenia przekopem i ziemnym wałem. Bezpośrednio za murem obronnym, w północnej części dziedzińca, w jego najwyżej położonym miejscu, wzniesiono wysoką, cylindryczną wieżę o średnicy 9 metrów, z 3 metrowej grubości ścianami. W kierunku drogi dojazdowej zwrócona była ona ostrogą (ostrzem), mającym zwiększyć jej wytrzymałość na ewentualny ostrzał. Wieża ponadto flankowała pobliską bramę, dostępną po zwodzonym moście przerzuconym ponad przekopem. Wejście do wieży znajdowało się na wysokości piętra, gdzie pierwotnie prowadziła nadwieszana kładka z ganku obronnego w koronie muru obwodowego. Drzwi portalu można było blokować zasuwą mocowaną w otworze.
   Dziedziniec zamku w XIII wieku był bardzo nierówny, a jego poziom wzrastał po stronie północnej. W jego zachodniej części wzniesiono główny, pierwotnie nieco krótszy, budynek mieszkalny. W przyziemiu posiadał typowy wówczas układ trzech pomieszczeń ze środkową sienią wejściową i bocznymi pomieszczeniami, początkowo zapewne nie sklepionymi, a jedynie z płaskimi, belkowymi stropami. Pomieszczenia w piwnicy łączyły ze sobą dwa duże ostrołukowe portale, umieszczone w poprzecznych ścianach. Na początku XVI wieku pałac został przedłużony do głównej wieży i powiększony o nowe wąskie skrzydło dostawione pomiędzy murem a wieżą. W tym czasie północna sala starego pałacu została zwieńczona nowym sklepieniem krzyżowym opartym na środkowym filarze.
   Późnogotycka przebudowa doprowadziła do powstania nowego, drugiego pierścienia obwarowań, który po części prawdopodobnie nachodził na wcześniejszy drewniano – ziemny parcham. Nowością było usytuowanie bramy w półokrągłej, choć bardzo płytkiej baszcie. Oprócz niej nowy obwód wzmacniały cztery otwarte od wewnątrz baszty półcylindryczne, jedna okrągła, zamknięta i wysunięta mocno przed lico muru po stronie północno – zachodniej oraz nietypowa baszta na planie trójkąta z zaokrąglonymi narożnikami po stronie południowej. Do nowych obwarowań przystawiono także (od wewnątrz) spore zabudowania gospodarcze (po stronie południowej i południowo – wschodniej). Największy budynek był piętrowy, jego przyziemie służyło jako stajnia, a piętro mieściło mieszkania zamkowego garnizonu.

Stan obecny

   Z wczesnogotyckiego zamku, po późniejszych pożarach, rekonstrukcjach i użytkowaniu do celów gospodarczych, zachowała się tylko główna wieża z ostrogą (ostrzem), obecnie najcenniejszy fragment zamku, część muru zamkowego po stronie północnej i wschodniej oraz piwnica pałacu. Widoczne są również dolne partie obwarowań późnogotyckich oraz budynek stajni na terenie dawnego międzymurza. Ponadto w 1966 roku odkryto małą, średniowieczną komórkę, pierwotnie przejście do latryny, zamurowaną w trakcie renesansowej przebudowy. Spośród detali architektonicznych przetrwały dwa ostrołuczne portale w piwnicy pałacu, natomiast przy portalu wejściowym wieży głównej zachowały się ślady po funkcjonującej niegdyś zasuwie na odrzwia. Zamek udostępniony jest do zwiedzania, funkcjonuje na nim niewielkie muzeum, zaplecze gastronomiczne, odbywają się okazjonalne imprezy plenerowe.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Vojkovski R., Svojanov. Hrad jihovýchodně od Poličky, Dobrá 2010.