Historia
Zamek Svojanov założony został około 1265 roku, kiedy to król Przemysł Ottokar II ufundował nieodległe miasto Polička. Budowa zamku zapewne przeprowadzona została w ramach akcji kolonizacyjnej przygranicznych ziem czesko-morawskich, w XIII wieku jeszcze słabo zasiedlonych. Miał on strzec szlaku handlowego z Litomyšla do Brna i dalej ku Austrii. Pierwsza informacja o nim w źródłach pisanych odnotowana została pod rokiem 1287 w Kronice Zbraslavskiej, gdzie wspomniano „castrum quod Vurstenberg dicitur” czyli zamek Fürstenberg. Niemiecka nazwa nie przyjęła się jednak i zamek przejął nazwę pobliskiej wsi Svojanov.
Po śmierci króla Ottokara II w 1278 roku w bitwie pod Suchymi Krutami, zamek przypadł królowej Kunegundzie, a następnie od około 1285-1287 roku jej kochankowi Závišy z Falkenštejnu. Stał się jedną z jego rezydencji przy granicy z Morawami, w okresie gdy cieszył się władzą na czas małoletniości króla. Záviša zachował wpływy nawet po śmieci Kunegundy w 1285 roku, ale gdy wyjechał na Węgry jego pozycję podkopali biskup Tobiáš z Bechyně i królowa Guta. Po powrocie do kraju Záviša zamieszkał w Svojanowie, w którym przebywał do 1289 roku, kiedy to zamek został przejęty przez króla Wacława II. Sam Záviša został wówczas pojmany pod zarzutem zdrady i ścięty w kolejnym roku pod zamkiem Hluboká przez księcia Mikołaja opawskiego.
W XIV wieku i początkach XV stulecia, aż do okresu wojen husyckich, Svojanov pozostawał częścią domeny królewskiej. Początkowo stanowił oprawę królowych, najpewniej przekazywany był także w zastaw czołowym rodom królestwa, ale w źródłach pisanych nie był przez długi czas odnotowywany. W połowie XIV wieku uznawany musiał być za jedną z najważniejszych warowni czeskich, gdyż cesarz Karol IV umieścił go w Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego przygotowywanego w latach 1349-1353. Zapisano w nim Svojanov pośród najważniejszych, niezbywalnych zamków królewskich. Nieco później, w latach 50-tych i 60-tych, jego burgrabią był niejaki Michálek z Vlašimia, brat biskupa ołomunieckiego Jana VIII. Pomimo zapisów w Maiestas Carolina, po śmierci Karola IV zamek zaczął być oddawany przez Wacława IV w zastaw.
Na początku wojen husyckich, ciągle tonący w długach król Zygmunt Luksemburczyk oddał zamek w zastaw panom z Boskovic. Svojanov dzierżył Oldřich z Boskovic, zręcznie lawirujący pomiędzy obiema stronami konfliktu, dzięki czemu zamek najwyraźniej nie odniósł żadnych zniszczeń. Brak lojalności względem Zygmunta sprawił co prawda, iż król pozbawił Boskoviców Svojanowa, przekazanego jego żonie Barbarze Cylejskiej, ale królowa realnie zamku nigdy nie przejęła. Decyzja pozostała jedynie na papierze, a na zamku przebywali synowie Oldřicha: Ješek i Jindřich. W latach 70-tych XV wieku panowie z Boskovic dokonali późnogotyckiej przebudowy Svojanowa, być może związanej z konfliktami prowadzonymi przez króla Jerzego z Podiebradów, u którego boku wiernie stali. Następne modernizacje już w XVI stuleciu przeprowadzali nowi właściciele Svojanowa, Trčkowie, będący posiadaczami zamku od 1512 roku.
W 1569 roku zamek został zniszczony przez pożar, co wymusiło gruntowne naprawy na ówczesnych właścicielach, Žehušickich z Nestajova, połączone z renesansową przebudową. W okresie tym powstał nowy pałac, a fasady otrzymały ozdobne sgrafitti. Także w następnych latach zniszczenia nie omijały zamku: został spalony w pierwszej połowie XVII wieku w trakcie wojny trzydziestoletniej oraz w XVIII wieku podczas wojny prusko-austriackiej. Wykorzystywany już jedynie do celów gospodarczych, po raz kolejny spłonął w 1842 roku. Został co prawda jeszcze w XIX stuleciu częściowo odbudowany, niestety jednak w stylistyce klasycystycznej.
Architektura
Zamek usytuowano na cyplu, wznoszącym się wysoko nad krętą doliną potoku Křetínskiego, który płynął na południowy – wschód, gdzie wpadał do rzeki Svratki. Droga do zamku zaczynała się w dolinie po zachodniej stronie osady Starý Svojanov, skąd pięła się pod górę na północ, do płaskiej przełęczy która oddzielała wzgórze zamkowe od szczytu górskiego grzbietu zwanego Pupek. Z przełęczy droga wiodła na północny – zachód do zamku i dalej do Rohozná. Cypel, strzeżony stromymi zboczami z trzech stron, był zagrożony i dostępny tylko od północy.
Zamek założono na planie nieregularnego owalu, otoczonego bardzo grubymi, masywnymi murami o szerokości od 3 do aż 5 metrów, przy czym maksymalne rozmiary mur uzyskał dopiero w trakcie późnogotyckiego wzmacniania obwarowań, a pierwotnie posiadał około 2 metrów grubości. Najgrubsze mury wzniesiono oczywiście od bardziej zagrożonej północnej strony, gdzie znajdowała się główna droga dojazdowa, oraz wschodniej strony, gdzie ścieżka uboczem schodziła w dół do doliny. Oprócz masywnego muru, zamku od północy broniło podzamcze, oddzielone od rdzenia przekopem i ziemnym wałem. Brama znajdowała się w tylnej części dziedzińca, tak by konieczne było objechanie murów zamku przed osiągnięciem portalu bramnego. Znajdowała się ona w niewielkim ryzalicie, z przejazdem wysuniętym przed zewnętrzne lico muru obronnego.
Bezpośrednio za murem obronnym, w północnej części dziedzińca, w jego najwyżej położonym miejscu, wzniesiono wysoką ale prostą pod względem architektonicznym więżę. Zbudowano ją na planie zbliżonym do koła o średnicy 9 metrów, z 3 metrowej grubości ścianami w przyziemiu. W kierunku drogi dojazdowej zwrócona była ostrogą (ostrzem), mającą zwiększyć jej wytrzymałość na ewentualny ostrzał. Wieża stanowiła miejsce ostatecznego schronienia, ponadto zabezpieczała zewnętrzną bramę, jaka musiała się znajdować przy moście przerzuconym ponad przekopem. Wejście do wieży znajdowało się po stronie południowej, wysoko nad poziomem dziedzińca, gdzie pierwotnie prowadziła nadwieszana kładka z ganku obronnego w koronie muru obwodowego. Jego drzwi można było blokować zasuwą mocowaną w otworze w grubości muru. Nieco niżej położone drugie wejście, skierowane było w stronę budynku mieszkalnego na zachodzie. Najniższą kondygnację wieży stanowiła typowa dla bergfriedów ciemna komora, dostępna jedynie przez otwór w stropie z poziomu piętra. Pierwsze piętro przykryte było sklepieniem kopułowym. Nie posiadało ono bezpośredniego połączenia z drugim piętrem, przykładowo za pomocą schodów w grubości muru. Oprócz dwóch otworów wejściowych, pierwotnie wieża posiadała tylko jeden szczelinowy otwór okienny.
Dziedziniec zamku w XIII wieku był bardzo nierówny, a jego poziom wzrastał po stronie północnej. W jego północno – zachodniej części wzniesiono główny, pierwotnie krótki budynek mieszkalny. W przyziemiu posiadał on typowy wówczas układ, składający się z trzech pomieszczeń ułożonych w jeden trakt, ze środkową podsklepioną, wąską sienią i bocznymi, nieco większymi pomieszczeniami, początkowo zapewne nie sklepionymi, a jedynie z płaskimi, belkowymi stropami. Pomieszczenia w przyziemiu łączyły ze sobą dwa duże ostrołukowe portale, umieszczone w poprzecznych ścianach. W pomieszczeniu wschodnim w ścianie północnej znajdował się dodatkowy portal, prowadzący do korytarza w grubości muru, który prawdopodobnie wiódł do latryny. Na piętrze budynku przypuszczalnie zastosowano odmienny układ niż w przyziemiu, z dwoma pomieszczeniami: sienią i izbą mieszkalną, co było rozwiązaniem nietypowym. Na początku XVI wieku, ze względu na małą przestrzeń mieszkalną, pałac został przedłużony do wieży i powiększony o nowe wąskie skrzydło dostawione pomiędzy murem obronnym a wieżą. W tym czasie wschodnia sala starej części pałacu została przykryta nowym sklepieniem krzyżowym opartym na środkowym filarze.
Późnogotycka przebudowa doprowadziła do powstania nowego, drugiego pierścienia obwarowań, który po części prawdopodobnie nachodził na wcześniejszy drewniano – ziemny parcham. Nowością było usytuowanie bramy w półokrągłej, choć bardzo płytkiej baszcie. Oprócz niej nowy obwód wzmacniały cztery otwarte od wewnątrz baszty półcylindryczne, jedna okrągła, zamknięta i wysunięta mocno przed lico muru po stronie północno – zachodniej oraz nietypowa baszta na planie trójkąta z zaokrąglonymi narożnikami po stronie południowej. Do nowych obwarowań przystawiono także (od wewnątrz) spore zabudowania gospodarcze (po stronie południowej i południowo – wschodniej). Największy budynek był piętrowy, jego przyziemie służyło jako stajnia, a piętro mieściło mieszkania zamkowego garnizonu.
Stan obecny
Z wczesnogotyckiego zamku, po późniejszych pożarach, rekonstrukcjach i użytkowaniu do celów gospodarczych, zachowała się tylko główna wieża z ostrogą (ostrzem), obecnie najcenniejszy fragment zamku, część muru zamkowego po stronie północnej i wschodniej oraz dwie dolne kondygnacje pałacu, z których piętro ukryte jest pod nowożytnymi tynkami. Widoczne są również dolne partie obwarowań późnogotyckich oraz budynek stajni na terenie dawnego międzymurza. Ponadto w 1966 roku odkryto małą, średniowieczną komórkę, pierwotnie przejście do latryny, zamurowaną w trakcie renesansowej przebudowy. Spośród detali architektonicznych przetrwały dwa ostrołuczne portale w przyziemu pałacu, natomiast przy wejściu do wieży głównej zachowały się ślady po funkcjonującej niegdyś zasuwie na odrzwia. Wschodnia część południowego ryzalitu bramnego pochodzi jeszcze z XIII wieku, pozostała część uległa przebudowie w okresie późnogotyckim. Zamek udostępniony jest do zwiedzania, funkcjonuje na nim niewielkie muzeum, zaplecze gastronomiczne, odbywają się okazjonalne imprezy plenerowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Vojkovský R., Svojanov. Hrad jihovýchodně od Poličky, Dobrá 2010.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.