Historia
Kościół we wsi Svatá Kateřina, pierwotnie noszący wezwanie Panny Marii lub św. Piotra i Pawła, zbudowany został w drugiej połowie XV wieku, na miejscu starszej, drewnianej kaplicy, która według legendarnej tradycji miała powstać na miejscu krzyża przy którym nauczali w IX wieku Cyryl i Metody. Być może do zniszczenia wcześniejszej budowli doszło w trakcie wojen husyckich, albo w trakcie walk Jednoty Zielonogórskiej z królem Jerzym z Podiebradów, podczas oblegania siedziby rodu Černohorskich, pobliskiego Nowego Zamku.
Bryła kościoła późnogotyckiego prawdopodobnie ukształtowała się w dwóch oddzielnych ale bliskich czasowo fazach budowlanych. W pierwszym etapie wybudowano prezbiterium, które początkowo pełniło funkcje sakralne samodzielnie, następnie ukończono korpus nawowy. Na arkadzie tęczy kościoła umieszczona została data 1469, zaś według badań dendrochronologicznych drewno użyte do budowy dzwonnicy ścięte zostało w 1482 roku. Ostatnie prace wykończeniowe oraz zakładanie sklepień przeprowadzić miano do 1493 roku. Kościół ufundowany został przez Beneša i Dobeša, członków możnego rodu Černohorskich z Boskovic, jednej z najważniejszych morawskich rodzin końca średniowiecza, którzy do budowy najęli niejakiego mistrza Pavla, miejscowego architekta na służbie Boskoviców, znanego też z budowy sklepień w kościele w Lelekovicach.
W drugiej połowie XVI wieku, gdy idee reformatorskie rozprzestrzeniły się, na protestantyzm przeszli między innymi Černohorscy z Boskovic, co doprowadziło do ostrych tarć z biskupem ołomunieckim. Z tego też powodu w okresie reformacji kościół często przechodził z rąk katolików na protestantów i na odwrót, przez co wielokrotnie był konsekrowany, o czym świadczyła duża liczba czerwonych krzyży konsekracyjnych namalowanych na ścianach i różne wezwania budowli.
W okresie rekatolizacji po wojnie trzydziestoletniej, kościół ponownie stał się bardzo popularnym miejscem pielgrzymek, choć od 1581 roku, kiedy to zmarł ostatni katolicki ksiądz, nie funkcjonował już jako świątynia parafialna. Wiadomo, iż około 1667 roku funkcjonowała przy nim pustelnia. Po 1826 roku kościół znalazł się bez patronatu, przez co podupadł i musiał być na początku drugiej połowy XIX wieku poddany remontowi. Kolejna poważna renowacja, skupiona głównie na sklepieniach, miała miejsce w 1925 roku, a ostatnie większe prace prowadzono w 1949 roku (zastąpienie dachu gontowego dachówką).
Architektura
Kościół usytuowano na szczycie wzniesienia o wysokich i stromych stokach, które dzięki dodatkowemu wzmocnieniu kamiennym murem, poprowadzonym wzdłuż krawędzi zboczy wzgórza, zyskało znaczne walory obronne. Po południowej stronie, w kierunku zwróconym ku wsi, przed kościołem rozłożył się niewielki dziedzińczyk. Droga do niego prowadziła od zachodu po wąskiej szyi i stromym podejściu.
Kościół utworzono z krótkiego, ale trójnawowego korpusu na planie zbliżonym do kwadratu, również krótkiego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, wydłużonej zakrystii po północnej stronie na styku nawy i prezbiterium, oraz niskiej czworobocznej wieży po stronie południowej, na styku korpusu i prezbiterium. Wieża ta wzniesiona została w formie murowanej jedynie w dolnych partiach (do wysokości 4 metrów), wyżej zaś zbudowano ją z drewna. Całość budowli poza wieżą wzmocniono wzniesionymi z solidnych kwadr przyporami.
Do środka kościoła prowadziły dwa portale: południowy o ostrołucznym, profilowanym ościeżu, oraz zachodni, siodłowy (dwuramienny), z przeplatającym się laskowaniem. Portal zachodni mógł być pierwotnie poprzedzony niewielką, podsklepioną kruchtą, a od południa sąsiadował z płytkim ryzalitem, pogrubieniem muru w którym osadzono wewnątrz spiralną klatkę schodową. Nad portalem południowym umieszczono natomiast ozdobną wnękę mieszczącą rzeźbione figury lub ewentualnie źródło światła. Okna kościoła w większości przepruto ostrołuczne, o dwudzielnej formie, wypełnione maswerkami z trójlistną dekoracją. W korpusie osadzono je w odcinkowo zamkniętych wnękach, dwa wschodnie okna zakrystii utworzono bardzo wąskie, przypominające szczeliny, a w dzwonnicy umieszczono okno czworoboczne o nietypowym maswerku. Nad tym ostatnim poprowadzono gzyms, który w korpusie na południowej ścianie przebiegał już pod oknami. Z niewiadomych celów, być może z powodu zmiany planów budowlanych, jedno ostrołuczne, zamurowane okno osadzono w dolnej partii ściany północnej korpusu, tuż nad gzymsem cokołu.
Wnętrze kościoła, choć bardzo małe, podzielono na trzy miniaturowe nawy, rozdzielone dwoma ośmiobocznymi filarami. Nawy zwieńczono sklepieniem krzyżowym z klinowymi w przekroju żebrami opadającymi na konsole i spiętymi okrągłymi zwornikami ze zdobieniami w postaci herbów fundatorów, baranka, krzyży, czy głowy Chrystusa. W zachodnią część korpusu wstawiono murowaną, krzyżowo sklepioną emporę o długości czterech przęseł i kształcie w planie litery L. Prezbiterium podzielone zostało na zachodnie przęsło ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz wschodnie, wieloboczne zamknięcie zwieńczone sklepieniem o wzorze ośmioramiennej gwiazdy. Zakrystię przykryto sklepieniem kolebkowym. Skomunikowana została ona z prezbiterium siodłowym portalem, podobnym do zachodniego, ale o bardziej złożonym profilowaniu. Portal siodłowy użyty został również przy wejściu do dzwonnicy.
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny jest dziś jednym z mniej znanych średniowiecznych zabytków, ale bardzo interesującym i dobrze zachowanym przykładem niewielkiej, późnogotyckiej budowli sakralnej, o wyjątkowo bogatym jak na tak małą wieś programie architektonicznym (trzy nawy, empora, wieża i zakrystia). Choć w ciągu swojego istnienia był kilkakrotnie naprawiany, w przeciwieństwie do większości innych średniowiecznych budynków, nigdy nie został przekształcony. Dzięki temu przetrwały liczne późnogotyckie detale architektoniczne: portale, maswerki okienne, czy sklepienia. Wewnątrz na ścianach widoczne są znaki masońskie, krzyże konsekracyjne oraz duża liczba napisów pielgrzymkowych, datowanych na okres od końca XV do połowy XVI wieku. Najstarszy, znajdujący się na tylnej ścianie prezbiterium, pochodzi z 1492 roku. Ponadto na północno – wschodnim filarze widnieje data 1494, która może wskazywać rok ukończenia budowy kościoła. Z pierwotnego gotyckiego wyposażenia zachowały się jedynie pozostałości małej ambony i kamienne sanktuarium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Běhalová D., Kostel Svaté Kateřiny v obci Šebrov-Kateřina, Brno 2011.
Flídr A., Svatá Kateřina [w:] Šlechtický rod pánů z Boskovic, red. P.Vítámvás, Boskovice 2020.
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 2, Praha 2015.