Historia
Zamek Střekov, z niemiecka zwany Schreckenstein, wzniesiony został z myślą o ochronie wodnego szlaku wzdłuż Łaby, tuż nad ujściem do niej rzeki Ochrzy, gdzie już w połowie XI wieku znajdowała się komora celna. W jej pobliżu usytuowana była wieś Ústí, przekształcona przez króla Przemysła Ottokara II w latach sześćdziesiątych XIII wieku w królewskie miasto, lecz po wymarciu dynastii Przemyślidów, kiedy nastał okres niepokojów i bezładu, okazało się, że konieczne jest silniejsze zabezpieczenie ważnego źródła dochodu dla Korony, które zapewniłoby bezpieczeństwo nawigacji i pobierania opłat celnych. Dlatego w 1316 roku król Jan Luksemburski przekazał bogatemu praskiemu mieszczaninowi Pesíkowi (Petrovi) z Veitmíle usytuowaną naprzeciwko Ústí wieś, zwaną Střekov, pod warunkiem, że zbuduje nad nią zamek. Od 1319 roku Pesík dzierżył ją na prawie lenna – „municionem Schreckenstein quam de novo construxit“.
Jeszcze w tym samym 1319 roku zamek przeszedł na ród Vartemberków, którzy dzierżyli go na prawie lenna do końca XIV wieku. Prawdopodobnie do wymiany doszło na skutek pożyczki udzielonej przez Vartemberków królowi, by ten spłacił długi wobec Pesíka z Veitmíle. Początkowo Střekov wspólnie posiadali bracia Jan i Beneš Vartemberkowie, lecz szybko dokonali oni podziału majątku, przy czym Střekov, Svádov i Libouchec przypadły młodszemu Benešowi. Po śmierci Beneša w 1372 roku miejscowe dobra przejęli jego trzej synowi, co doprowadziło z czasem, na przełomie XIV i XV wieku, do częstych zmian własności i sporów majątkowych, spowodowanych popadaniem w długi co niektórych przedstawicieli rodu, a zwłaszcza będącego w finansowych kłopotach Jana z Vartemberka, który w 1400 roku zmuszony został do sprzedaży Střekova Ješkowi z Vchynic. Miał co prawda zagwarantować sobie prawo wykupu zamku, lecz w kolejnych latach Ješek skutecznie unikał oddania zamku. Sytuacji nie zmieniła nawet śmierć Ješka w 1401 roku, gdyż zamek nadal trzymała wdowa po nim. Jan z Vartemberka rok później próbował zająć zamek siłą, przy wsparciu rady miejskiej Uścia nad Łabą, lecz obwarowania Střekova okazały się zbyt silne, a półroczne oblężenie okazało się bezskuteczne.
Okres wojen husyckich i poprzedzających go niepokojów Střekov przetrwał bez uszczerbku. W 1403 roku zabezpieczony został garnizonem margrabiów miśnieńskich, którzy pragnąc wzmocnić swe wpływy w północnych Czechach, wysłali na zamek zbrojny oddział. Po śmierci margrabiego Wilhelma w 1407 roku król Wacław IV odzyskał kontrolę nad Střekovem, przekazując go między 1409 a 1410 rokiem swym zwolennikom z kręgu niższej szlachty, braciom Vláškowi i Jetřichowi z Kladna, z których Vlášek otrzymał w zamian za 430 kop groszy czeskich urząd burgrabiego z zamkiem i lennem. W trakcie walk z husytami Střekov stanowił ostroję strony katolickiej, nie będąc najpewniej dobywanym, pomimo walk o pobliskie Uście nad Łabą. Do śmierci w 1429 roku trzymał go Vlášek z Kladna, wspomagany przez oddziały miśnieńskiego margrabiego.
W 1479 roku zamek od potomków Vláška i Jetřicha z Kladna kupili bracia Hanuš i Lorenc Glacovie ze Starého Dvora, z których od 1485 roku Hanuš był już jedynym właścicielem. W jego czasach Střekov doczekał się znaczącej późnogotyckiej rozbudowy. Po kilkukrotnej zmianie panów zamku, w drugiej połowie XVI stulecia kolejną, tym razem renesansową przebudowę przeprowadził ród Lobkoviców. Na początku XVII wieku zamek znajdował się już w złym stanie, a kolejne duże zniszczenia i wypalenie przyniosła wojna trzydziestoletnia, w trakcie której okupowany był zarówno przez wojska cesarskie, saskie, jak i szwedzkie. Pomimo znajdowania się w stanie ruiny, w 1757 roku był dwukrotnie oblegany w trakcie walk między Austriakami i Prusakami w czasie wojny siedmioletniej. Fala XIX-wiecznego romantyzmu spowodowała wzrost zainteresowania opuszczonymi ruinami, na których już w 1830 roku rozpoczęto prace renowacyjne, kontynuowane także w XX wieku.
Architektura
Zamek, usytuowany na stromej skale, opadającej prawie pionowymi ścianami do rzeki Łaby, składał się z dwóch części, oddzielonych od siebie wąską i głęboką rozpadliną, połączoną zwodzonym mostem. Północna część wysunięta była w dolinę rzeki z zadaniem ochrony drogi dojazdowej, która szerokim łukiem otaczała skałę i skręcała pod nią na południe by wejść do zamku. Ponieważ jego górna część, oparta na stromej skale nad rzeką, była tak niedostępna, że nie można było się do niej dostać wozami ani końmi, konieczne było założenie poniżej, po stronie południowo – wschodniej, wąskiego podzamcza, wypełnionego drewnianymi lub szachulcowymi budynkami gospodarczymi, pośród których zapewne znajdowały się stajnie, spichrze, domy służby, kuźnia i rożnego rodzaju szopy. Stamtąd po stromych schodach dochodziło się do czworobocznej, dwupiętrowej wieży bramnej z przykrytym drewnianym stropem przejazdem i ostrołucznymi portalami, za którymi droga, usytuowana między murem a skałą, otaczała całe założenie od południa i na południowym zachodzie po wąskich schodach wspinała się do zamku górnego, założonego na wydłużonym grzbiecie z dłuższą osią umieszczoną na kierunku północno – południe.
Południowa część zamku górnego o bardzo nierównej powierzchni terenu, została otoczona wysokim obwodem murów. Bramę przepruto w najniższym południowo – zachodnim fragmencie obwodu, a tuż nad nią, po stronie południowej górował budynek zamkowego pałacu o długości około 22 metrów i szerokości 8 metrów, podzielony w przyziemiu poprzeczną ścianą na w przybliżeniu kwadratową komnatę wschodnią i większą salę na zachodzie. Na piętrze jedno z pomieszczeń zaopatrzone było w wykusz z ostrołukowymi oknami. Południowo – zachodnie narożniki budynku posiadały zaokrąglone na podobieństwo baszt narożniki.
Z pałacu wspinało się po wyciosanych w skale schodach do usytuowanej na północy narożnej cylindrycznej wieży. Została ona zbudowana w najwyższym punkcie zamku, skąd można było zobaczyć całą opływającą go Łabę i wielką część łuku, którym rzeka skręcała na wschód. Dostęp do wieży zapewniał umieszczony na piętrze, ostrołukowy portal w jej południowej (wychodzącej na dziedziniec) partii muru, połączony drewnianą kładką z gankiem obronnym w koronie sąsiedniego muru. Wieża posiadała 7 metrów średnicy oraz mury grube na 2 metry. Nad głębokim i ciemnym przyziemiem znajdowało się piętro, początkowo zwieńczone płaskim stropem, a jeszcze wyżej kondygnacja służąca zapewne za mieszkanie strażnika. Jak widać z usytuowania, funkcją wieży nie była obrona zamku, lecz strzeżenie nurtu rzeki Łaby. To pierwsze zadanie miała spełniać druga, mniejsza cylindryczna wieża umieszczona we wschodnim narożniku, skąd kontrolować można było podzamcze i drogę dojazdową do zamku. Podobną rolę pełniły dwie otwarte od wewnątrz baszty w ciągu murów obronnych, jedna w kurtynie zachodniej, druga we wschodniej. W większości podobnych budowli chodziło o obronę flankową, tutaj zupełnie niepotrzebną z powodu niedostępnych skalnych skarp. Półokrągłe wykusze pomagały jednak w kontroli położonych poniżej części warowni.
Północna, najstarsza część zamku górnego, jak wspomniano oddzielona była od południowej szeroką rozpadliną, pokonywaną po zwodzonym moście dostępnym pomiędzy dwoma wieżami południowej części zamku. Zajmowała najbardziej nieprzystępną część skalnego wzniesienia, dochodzącego aż do 100 metrów wysokości. Warunki obronne były tam tak dobre, iż nie było potrzeby budowy murów obwodowych. Ogląd rzeki z północnej części był co prawda nieco gorszy, ale kontrolowała ona przechodząca pod skałą drogę dojazdową. Dlatego w najbardziej na północ wysuniętej części wzniesiono masywny, duży czworoboczny budynek o wymiarach w planie 18 x 10 metrów, zapewne posiadający wygląd zbliżony do wieży. Mógł on oprócz obronnych pełnić także funkcje mieszkalne. Jego ściany miały mury o różnej grubości, przy czym najmasywniejsza była wschodnia, dochodząca do aż 3 metrów, skierowana w najbardziej newralgiczną stronę, skąd wiodła droga dojazdowa do zamku.
Późnogotycka rozbudowa dotknęła wszystkich części zamku. Na terenie podzamcza po stronie południowo – zachodniej wzniesiono obszerny budynek mieszkalny z wielką salą (10 x 24 metry), a zabudowę drewnianą części południowo – wschodniej zastąpiono murowaną. Na zamku górnym zburzono wschodnią, mniejszą z dwóch cylindrycznych wież, a wniesiono na jej miejscu nową, czworoboczną o wymiarach około 8 x8 metra, która przechodziła na południu w podłużny budynek mieszkalny, przystawiony na całej długości do kurtyny muru. Nowa wieża wschodnia otrzymała w przyziemiu sklepienie krzyżowe z żebrami sięgającymi posadzki, oraz komnatę z płaskim, drewnianym stropem na piętrze, dostępną za pomocą spiralnej klatki schodowej wprost z małego dziedzińca. Oświetlenie piętra wieży zapewniały trzy duże okna zwieńczone łukami w ośle grzbiety i zaopatrzonymi w boczne siedziska. Co więcej kondygnacja ta ogrzewana była kominkiem i zaopatrzona w wykusz latrynowy zawieszony nad przekopem. Przyziemie oświetlane było jednym ostrołucznym oknem z sediliami od południowego – wschodu i mniejszym okienkiem po przeciwnej stronie, a dostępne było od południowego – zachodu bezpośrednio z dziedzińca.
Budowa nowego skrzydła spowodowała również przekształcenie wschodniej, pierwotnie otwartej od wewnątrz baszty w zamkową kaplicę. W trakcie przebudowy nowe większe okna i narożny ozdobny wykusz otrzymał pałac południowy, a w jego sąsiedztwie, na terenie bramy wjazdowej powstała nowa zabudowa. Północna część zamku wzbogaciła się o mocno poskręcany odcinek muru przy wschodniej krawędzi skały oraz czworoboczną wieżyczkę po przeciwnej, zachodniej stronie, połączoną krótkim murem z główną wieżą mieszkalną.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwała przede wszystkim południowa część zamku górnego z cylindryczną wieżą – bergfriedem, późnośredniowieczną wieżą wschodnią wraz z ruinami sąsiedniego budynku i kaplicy oraz częściowo zachowanym pałacem południowym. Fragmentarycznie zachowały się również mury i zabudowania na terenie podzamcza, natomiast niestety niewiele pozostało z głównej wieży mieszkalnej w północnej części zamku górnego. Najcenniejsze wnętrza z gotyckim sklepieniem krzyżowym w przyziemiu znajdują się w wieży wschodniej, zachowało się również przyziemie ze sklepieniem kolebkowym w pałacu południowym. Zamek jest oczywiście udostępniony dla turystów, od wtorku do niedzieli w okresie kwiecień – październik.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Úlovec J., Hrady, zámky a tvrze na Ústecku, Ústí nad Labem 2002.