Historia
Zamek Štramberk (pierwotnie zwany także Strahlenberg) został wzniesiony w pierwszej ćwierci XIV wieku, za panowania króla Jana Luksemburskiego. Jego fundatorami mogli być przedstawiciele rodu Benešoviców lub Vok z Kravař. Usytuowany blisko granicy, z widokiem na Bramę Morawską i w miejscu przecięcia szlaków handlowo – komunikacyjnych, zamek miał duże znaczenie strategiczne. Dlatego być może powstał z polecenia króla, a po ukończeniu budowy został oddany w lenno fundatorom, co było powszechną praktyką na ziemiach zarządzanych przez Luksemburgów.
Prawdopodobnie krótko po powstaniu zamek został przejęty przez margrabiego morawskiego Jana Henryka, drugiego syna Jana Luksemburskiego, za czasów którego został rozbudowany i połączony z obwarowaniami założonego w 1359 roku miasta o tej samej nazwie. Do utrzymania garnizonu zamkowego i administracji wyznaczono kilka wsi na południu i południowym – zachodzie (Veřovice, Ženklava, Mořkov, Bludovice, Hodslavice, Bartošovice, Žilina, Životice), które utworzyły majątek štramberski z młynami, stawami, lasami i polami. W rękach margrabiów zamek pozostawał do 1380 roku, kiedy to Jodok, syn Jana Henryka, oddał go w lenno Vokovi III z Kravař. Zapewne spowodowane było to chęcią odwdzięczenia się za wierność i pomoc panów z Kravař, w wyniszczającym konflikcie jaki Jodok toczył ze swym bratem Prokopem.
W 1410 roku właścicielem Štramberka był Lacek Helfštejnský, najwyższy burgrabia Królestwa Czeskiego, powiernik i zaufany króla Wacława IV, który pełnił prawną opiekę nad małoletnim Janem, synem Eliśki ze Štramberka i Voka młodszego z Kravař. Lacek w imieniu swego podopiecznego wysłał oddział zbrojnych z pomocą dla króla Władysława Jagiełły przeciwko wojskom krzyżackim, wbrew radom niemieckiego otoczenia. Walczyli oni pod Grunwaldem pod chorągwią rycerza Jana Helmy, burgrabiego starojickiego, gdzie znajdował się także Jan Žižka z Trocnova, późniejszy czeski bohater narodowy. Rok później polski król w czasie przejazdu przez Morawy złożył wizytę Lackowi, a ten ponownie wysłał swych zbrojnych do Polski w 1414 roku.
W początkowym okresie wojen husyckich na Štramberku siedział Jan z Kravař, jeden z najbogatszych feudałów w kraju, na którym zakończyła się fulnecko-novojická gałąź rodu. Wyrzekł się on skrajnego husytyzmu, pozostając umiarkowanym utrakwistą, co uchroniło majątek štramberski od spustoszenia w trakcie licznych kampanii wojsk husyckich, podczas których Jan był często rozjemcą pomiędzy oddziałami husyckimi i katolickimi (w swojej kompanii miał między innemu sławnego później Jana Jiskrę z Brandýsa). Sam zamek nie został odnotowany wówczas w źródłach pisanych, prawdopodobnie nie brał więc udziału w żadnych działaniach militarnych.
Wraz ze śmiercią Jana z Kravař, zgodnie z jego wolą, duży majątek został podzielony pomiędzy spadkobierców. Najwięcej dóbr uzyskał kuzyn Jana, Ctibor z Cimburka, który w 1433 roku między innymi otrzymał Štramberk. Ponieważ Jan w testamencie ustanowił Ctibora swoim spadkobiercą, był on przywiązany do majątku, choć dobra służyły również do spłaty części zadłużenia. Dlatego już w 1434 roku Štramberk został przejęty przez Viléma Puklice z Pozořic, który w okresie wojen husyckich, wraz ze swoimi krewnymi, Bočkiem Puklicem z Pozořic i Burianem Puklice, dokonywał napadów na ziemie wschodnich Moraw i Śląska. Pomimo rozbójniczej działalności Vilém musiał być dobrym dyplomatą, gdyż poddał się królowi Jerzemu z Podiebradów i uniknął kary. Za jego czasów zamek Štramberk miał zostać wzmocniony, a następnie w 1474 roku sprzedany Jindřichowi z Boskovic na Starym Jičíně, bratu biskupa ołomunieckiego Tasa z Boskovic.
W latach 1481-1523 właścicielami Štramberku byli panowie z Hustopeča, po których majątek kupił Bernard z Žerotína. Za jego rządów około połowy XVI wieku zamek został przebudowany w stylistyce renesansowej, lecz już od 1558 roku należał do miasta Nový Jičín, które kupiło go za 39 000 złotych morawskich. Po upadku antyhabsburskiego powstania z lat 1618-1620 budowlę przejęli jezuici, jednak ich nowy nabytek w dalszym ciągu wojny trzydziestoletniej był wielokrotnie pustoszony przez wszystkie strony konfliktu. Jezuici posiadali Štramberk do kasacji zakonu w 1773 roku. W kolejnych latach przeprowadzono co prawda najbardziej niezbędne naprawy, ale w 1783 roku zawaliła się przednia część zamku, a destrukcję pozostałych fragmentów przyspieszyło rozbieranie zabudowy przez okoliczną ludność w celu pozyskania materiału budowlanego. W 1899 roku część zamku została odnowiona, niestety jednak kosztem zniszczenia wielu oryginalnych elementów.
Architektura
Zamek zbudowano po wschodniej stronie rzeki Sedlnicy, na cyplowatym zakończeniu podłużnego grzbietu, na północ od znajdującego się u jego stóp miasta. Ukształtowanie terenu z trzech stron zapewniało ochronę za sprawą wysokich i stromych zboczy. Łagodniejsze podejście funkcjonowało jedynie od strony wschodniej, gdzie natura ukształtowała przełęcz, oddzielającą zamkowe wzniesienie od wyższej Białej Góry (Bílá Hora). Miasto rozłożone zostało poniżej zamku, ale na pozycji dominującej nad doliną po stronie południowej. Teren miejski opadał ku niewielkiemu strumieniowi, tak że cały obszar miasta musiał być usytuowany na dość stromym stoku.
Rdzeń zamku, usytuowany w najwyższym miejscu terenu, miał kształt zbliżony do prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami, o wymiarach 30 x 15 metrów. Dziedziniec otaczał obwód murów o grubości 1,5 metra, w którego północno – wschodniej części wzniesiono wolnostojącą cylindryczną wieżę – bergfried o średnicy 9 metrów. Nie była ona bezpośrednio połączona z murem obronnym, ale stała w bliskiej od niego odległości, chroniąc czołową część zamku wraz z drogą dojazdową. Jej górna, przedostatnia kondygnacja została wyposażona w drewnianą lub szachulcową galerię obronną, osadzoną na kamiennych wspornikach. Zwieńczeniem wieży zapewne był wysoki, stożkowaty dach. Bergfried nie służył do stałego zamieszkiwania, ale oprócz roli strażniczo – obronnej, służyć mógł jako miejsce ostatecznego schronienia. Na co dzień jego najniższa kondygnacja mogła pełnić rolę spiżarni i składu, lub ewentualnie celi więziennej.
Po przeciwnej stronie cylindrycznego bergfriedu znajdował się niewielki, ale o wieżowym charakterze, budynek mieszkalny o wymiarach 11 x 15 metrów. W jego przyziemiu musiał się znajdować korytarz bramny prowadzący z południa na dziedziniec. Około początku drugiej połowy XIV wieku, z inicjatywy margrabiego Jana Henryka wzniesiono drugi budynek mieszkalny, dostawiony wraz z dziedzińcem po stronie południowo – zachodniej. Nowa zabudowa miała formę bardzo zbliżoną do starszej części, lecz brama wjazdowa z podzamcza na drugi dziedziniec znajdowała się już w bocznej, południowo – wschodniej kurtynie muru, a nie w przyziemiu pałacu. Po rozbudowie Štramberk mógł więc posiadać układ typowy dla wielu czeskich zamków dwupałacowych (np. Helfenburk u Bavorova, Menštejn, Litice nad Orlicí).
Obwarowania podzamcza otaczały rdzeń zamku z trzech stron. Na południowym – zachodzie obronę wzmacniała wieża na rzucie czworoboku, usytuowana na styku miejskich murów obronnych i fortyfikacji podzamcza, która ochraniała furtę wiodącą do miasta. Druga czworoboczna wieża mogła znajdować się po przeciwnej stronie, w narożniku górującym nad skarpami opadającymi ku miastu. Droga wjazdowa po wyjściu z dziedzińca zamku górnego otoczyć musiała całe podzamcze i po przebyciu bramy w poprzecznym murze osiągała długą szyję, zakończoną na północnym – wschodzie budynkiem bramnym (lub wieżą przybramną) z mostem zwodzonym przerzuconym ponad przekopem. Po wschodniej stronie drogi dojazdowej, na nieco wyżej położonym, pokrytym skałami grzbiecie, mogły zostać utworzone dodatkowe budowle obronno – strażnicze o konstrukcji drewnianej lub mieszanej, kamienno – drewnianej.
Zamek połączony był murem obronnym z niedużym miastem ulokowanym po jego południowo – wschodniej stronie, u podnóża wzniesienia. Obszar o wielkości około 3,5 ha otoczono obwarowaniami o z grubsza pięciobocznym w planie kształcie, przy czym osada pozbawiona była własnego muru od strony zamku. Mur miejski miał około 1,5 metra grubości. Pierwotnie najpewniej zwieńczony był chodnikiem obronnym na odsadzce muru i krenelażem, później, w okresie rozwoju broni palnej zastąpionym przedpiersiem z otworami strzeleckimi. Nie wzmacniały go żadne baszty lub wieże za wyjątkiem wspomnianej powyżej wieżowej budowli w północno – wschodnim załamaniu muru, która zapewne zabezpieczała wjazd na podzamcze oraz wieży kościoła parafialnego, ulokowanego bardzo blisko zachodniej części obwarowań.
Zewnętrzną strefę obrony miasta stanowił przekop, na niektórych fragmentach zdwojony, natomiast wjazd do Štramberku prowadził przez dwie bramy: Dolną po stronie południowej i górną po stronie wschodniej. Nietypową ciekawostką Štramberku było pięć wieżowych, okrągłych budowli stojących na przedpolu obwarowań miasta, umieszczonych w pobliżu obu bram i narożników, ale nie powiązanych z miejskim murem obronnym. Być może były one elementem planowanego ale nigdy nie ukończonego zewnętrznego pierścienia obwarowań, a być może pierwotnie połączone były fortyfikacjami drewniano – ziemnymi, po których wszelkie ślady zanikły.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z dawnego zamku zachowała się wieża główna, obecnie zwana Trúba. Widoczne są także fragmenty murów obronnych, lepiej zachowanych na terenie zamku górnego w pobliżu wieży, ale widocznych także i na terenie dawnego podzamcza. Niestety nie przetrwał żaden z dwóch budynków mieszkalnych. Na ich miejscu znajduje się obecnie współczesna restauracja, a bergfried służy jako platforma widokowa. Obwarowania miejskie zachowały się na dużej części obwodu, choć są one obniżone w stosunku do stanu pierwotnego i rozebrano obie bramy miejskie. Spośród pięciu wież na przedpolu widoczne są relikty tylko jednej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Vojkovský R., Štramberk. Zbytky hradu ve stejnojmenném městě nedaleko Nového Jičína, Hukvaldy-Dobrá 2003.