Historia
Słowiański wczesnośredniowieczny gród Przemyślidów powstał prawdopodobnie w drugiej połowie X wieku, w okresie panowania Bolesława I Srogiego, na wzgórzu zasiedlonym już od przełomu VIII i IX wieku, przy szlaku łączącym Czechy z Bawarią. Pierwsza wzmianka pisemna o grodzie pojawiła się w 976 roku, kiedy w pobliżu książę Bolesław II pokonał wojska Ottona II. Do nieco późniejszych wydarzeń z 993 roku odnosił się dokument założycielski klasztoru z Břevnova, formalnie jednak uznany za falsyfikat z połowy XIII wieku. Opisał on miasto Pilzno (civitas) jako w pełni rozwinięte centrum administracyjne prowincji o tej samej nazwie, siedzibę targu i sądu. Jego zarządca (villicus) zobowiązany miał być na rzecz klasztoru czterema rocznymi donacjami pieniężnymi i subsydiami w naturze.
Gród był jednym z ważniejszych centrów administracyjnych wczesnego państwa czeskiego w zachodniej części kraju. O jego randze świadczyła udokumentowana wizyta księcia Władysława I, który miał spędzić w Starym Pilźnie w 1109 roku święta bożego narodzenia, czy występowanie monet księcia Jaromira, które wskazywałoby na obecność w grodzie mennicy. Syn króla Przemysła Ottokara I i jego następca, przyszły król Wacław I, nosił nawet tytuł księcia pilzneńskiego i budyńskiego. Przemyślidzi zarządzali okręgiem grodowym za pomocą urzędników, których skład w Starym Pilźnie prawdopodobnie nie różnił się zasadniczo od innych ważnych ośrodków. Na ich czele stał kasztelan, zarządca prowincji, w którego osobie łączono wysoką władzę wykonawczą (pobór podatków, organizacja robót publicznych i kasa wojskowa) z rolą reprezentacyjną i polityczną. W XIII wieku jego funkcje zaczął przejmować komornik (camerarius), urzędnik powoływany przede wszystkim przez czołowych przedstawicieli szlachty zachodnioczeskiej.
Kres grodu nastąpił w drugiej połowie XIII wieku, gdy miejscowe osadnictwo przeniosło się do niżej położonego lewobrzeżnego miasta Starý Plzenec (Stare Pilzno), które z kolei przyćmione zostało założeniem Plzňa (Nowego Pilzna) pod koniec XIII stulecia i jego szybkim rozwojem w XIV wieku. Cała zabudowa grodu z czasem popadła w ruinę i zanikła, przetrwała jedynie wzniesiona z twardego kamienia rotunda, choć znaleziska kafli z XV/XVI wieku przy kościele św. Wawrzyńca we wschodniej części grodu sugerują, iż także on mógł jeszcze funkcjonować do schyłku średniowiecza. Podobnie siedziba królewskich urzędników, położona w jego pobliżu, w górnej części grodu, mogła pełnić jakieś funkcje administracyjno – sądowe do 1361 roku, kiedy to wzniesiono na przeciwległym wzgórzu reprezentacyjny zamek Karlskron (Radyně).
W 1421 roku po zdobyciu przez husytów klasztoru Chotěšov, rotunda popadła w zaniedbanie i zaczęła niszczeć. Prawdopodobnie pod koniec XV wieku lub na początku XVI wieku część jej murów zawaliła się. Sytuacja zmieniła się po 1561 roku, gdy miejscowe dobra kupił ród Kokořovców z Kokořova. Z ich inicjatywy rotunda została odbudowana, także przy wykorzystaniu materiału z okolicznych zniszczonych budynków. Zrujnowany portal romański został wówczas zastąpiony renesansowym wejściem, podłogę wyłożono nową posadzką, a całość po ukończeniu konsekrowano pod nowym wezwaniem św. Piotra i Pawła. W kolejnych wiekach rotunda była utrzymywana w dobrym stanie, jedynie w okresie baroku powiększeniu uległy okna. Dekret cesarski z 1785 roku zakwalifikował ją do rozbiórki, na szczęście jednak zamierzenia tego nie przeprowadzono. Zamiast tego w latach 1790-1830 budowlę przekształcono na magazyn prochu. W 1920 roku rotunda została zakupiona przez miasto i poddana renowacji, powtórzonej w latach 1976 -1979.
Architektura
Gród usytuowano na rozległym, podłużnym wzgórzu zwanym Hůrką, rozciągającym się dłuższymi bokami na linii wschód – zachód. Wzniesienie dominowało na doliną rzeki Úslavy, meandrującej u południowego podnóża, gdzie tworzyła rozlewisko o szerokości 300–600 metrów i oddzielała Hůrkę od przeciwległego wzgórza Radyně. Droga z Pragi do grodu wiodła z północnego – wschodu przez siedzibę biskupią Rokycany i wspinała się po wschodniej stronie wzniesienia. Drugi wjazd wiódł od strony zachodniej, czyli od brodu na Úslavie, gdzie w zakolu rzeki rozwinęła się prawobrzeżna osada podgrodowa zwana Malá Strana z kościołem Panny Marii.
Gród dzielił się na dwie główne części: zachodnią o funkcji mieszkalno-gospodarczej i wschodnią z dodatkowo wydzielonym na wywyższeniu terenu ośrodkiem administracyjno – rezydencjonalnym w południowo – wschodniej części wzgórza. Po stronie południowo – zachodniej na opadającym łagodnie stoku usytuowane było podgrodzie zachodnie, a drugie mniejsze podgrodzie znajdować się także mogło przed wschodnią częścią wzniesienia, gdzie funkcjonował późnoromański kościół św. Krzyża. Całość grodu obejmowała obszar około 6 do 7,6 ha, przy czym podobnie jak wzgórze, był on silnie wydłużony i bardzo wąski (we wschodniej części miejscami jedynie około 50 metrów szerokości). Wszystkie jego części łączyła wzdłużna osiowa droga poprowadzona na kierunku wschód – zachód, usytuowana blisko południowego stoku, oraz obwarowania wzniesione w mieszanej konstrukcji drewniano – kamiennej. Wały oparto na frontowej, zwróconej na zewnątrz ścianie z układanych bez użycia zaprawy kamieni, połączonej drewnianym rusztem z masywnym korpusem z gliny, stanowiącym tylną (wewnętrzną) część obwałowań. Nie ma pewności czy takie obwarowania wzniesiono na całej długości, być może w środkowych, najbezpieczniejszych partiach uzupełniane były one prostszą palisadą lub częstokołem.
Dominantą grodu był masywny płaskowyż o wymiarach około 50 x 50 metrów, usytuowany w południowo – wschodniej części otoczonego obwarowaniami obszaru, wyniesiony średnio o 3,5-5 metrów w stosunku do reszty otoczenia. Na terenie tym znajdować się mogła książęca i królewska rezydencja (palatium), która w dokumencie z 1266 roku nazwana była aula nostra regia. Prawdopodobnie w jej skład wchodziła kaplica królewska poświęcona św. Wawrzyńcowi, o nieznanym wyglądzie z czasów romańskich. W okresie wczesnogotyckim była to jednonawowa budowla na planie sześcioboku z trójbocznym zamknięciem po stronie wschodniej. Zamknięcie to zostało w młodszym etapie uzupełnione narożnymi nadstawkami do rzutu czworoboku, dzięki czemu kościół otrzymał plan regularnego prostokąta o wymiarach zewnętrznych 15,3 x 10,4 metra. W przedłużeniu osi podłużnej kościoła na zachodzie odkryto szereg podłużnie zorientowanych budynków, ułożonych wzdłuż ścieżki schodzącej ku zachodniej części grodu. Te stosunkowo duże budynki miały fundamenty kamienne, posadzki wyłożone kaflami i być może uzupełnione były o zewnętrzne wolnostojące piece.
Pośród zabudowy zachodniej części grodu wyróżniała się silnie wyeksponowana kamienna rotunda z końca XI wieku lub początku XII stulecia, usytuowana przy południowym stoku, na sztucznie wyrównanym skalnym podłożu, bliżej środkowej części wzgórza. Pierwotnie świątynię otaczał cmentarz, a w nieco dalszej odległości drewniane zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Prawdopodobnie przeznaczona była na potrzeby liturgiczne szerszego kręgu świeckich mieszkańców zachodniej części grodu. Romańska budowla składała się z cylindrycznej nawy oraz półkolistej apsydy od strony wschodniej, obu wzniesionych z łączonego glinowo-wapienną zaprawą, grubo łupanego kwarcytu układanego w równe warstwy. Grubość murów wynosiła około 0,9 – 1 metr, z niewielkim poszerzeniem przy podłożu, dochodzącym do powierzchni skały lub w niej zatopionym. Zewnętrzne i wewnętrzne lica ścian w początkowej fazie nie były otynkowane, o czym świadczyłoby staranne spoinowanie. Wnętrze nawy rotundy zostało sklepione kopułą, być może zwieńczoną latarnią, a przykrywał ją gontowy dach. Apsydę, która pierwotnie mieściła ołtarz, w środku sklepiono konchą. Obie części nie zostały połączone arkadą tęczy. Podłogę rotundy oryginalnie tworzyła posadzka utworzona ze zdobionych płytek. Umieszczono na nich między innymi sfinksa, gryfa, psa, którego nogi kończą się pazurami oraz pół figury cesarza Nerona.
Stan obecny
Współcześnie jedynym widocznym gołym okiem murowanym zabytkiem grodu jest romańska rotunda św. Piotra. Niestety przeszła ona znaczące przekształcenia w okresie renesansu i baroku, a następnie została przebudowana w latach 1921–1922 i 1976 – 1979. Wygląd prostego budynku uległ znaczącym zmianom w trakcie tych dwóch remontów, przy czym podczas ich przeprowadzania nie zawsze przestrzegano ściśle konserwatorskiego podejścia. Podczas przebudowy między innymi zmieniono kształt wszystkich okien, łącznie z oknem w apsydzie, które było jedynym oryginalnym wówczas otworem. Co więcej badania dowiodły, że dwie trzecie nawy rotundy nie jest autentyczne, ale pochodzi z renowacji na fundamentach romańskich, co prawdopodobnie miało miejsce w pierwszej połowie XVII wieku. Obecnie jedynym autentycznym romańskim detalem architektonicznym rotundy jest fragment ościeża okna lub przeźrocza latarni, wtórnie wmurowany w pobliżu portalu wejściowego nawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dějiny města Plzně do roku 1788, red J.Douša, M.Malivánková-Wasková, Plzeň 2014.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Nováček K., Starobylá a ještě starobylejší, vytváření historického významu rotundy sv. Petra ve Starém Plzenci během 20. století, „Archaeologica Pragensia”, 18/2006.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.