Historia
Pierwsza wzmianka o zamku odnotowana została w przekazach pisemnych w 1240 roku, kiedy to był własnością Arnolda z Hückeswagen. Nie wskazano jednak czy był on budowniczym Starego Jičína, czy też kolejnym z jego posiadaczy. Duża skala założenia jak na pierwszą połowę XIII wieku, a także położenie blisko granicy, wskazywałyby, iż zamek mógł powstać z fundacji czeskiego władcy i dopiero później został przekazany przybyłemu z Nadrenii Arnoldowi. Świadczyłaby o tym również słowiańska nazwa Jičína, przy jednoczesnym braku nazwy niemieckojęzycznej, jaka zgodnie z powszechnym wówczas zwyczajem musiała by być zaczerpnięta od starszej, nadreńskiej siedziby Hückeswagenów. Nie można także wykluczyć, że zamek był budowlą młodszą, na co wskazywałoby podobieństwo jego głównej wieży do wzniesionej przez potomków Arnolda wieży na zamku Hukvaldy. W takim wypadku wzmianka z 1240 roku odnosiłaby się do zanikłej, nieznanej warowni o tej samej nazwie, usytuowanej w pobliżu Starego Jičína.
Od około połowy XIII wieku znaczenie rodu Hückeswagenów osłabło, być może z powodu najazdu i spustoszeń jakie spowodowali na Morawach kumanowie w 1253 roku. Przed 1267 rokiem syn Arnolda, Frank, sprzedał morawskie dobra panom z Pňovic, przodkom późniejszej rodziny Žerotínów. W 1278 roku z Jičína pisał się niejaki Blud z Pňovic, z inicjatywy którego po wschodniej stronie zamku założono miasto, później zwane Novým Jičínem. Na początku XIV wieku zamek nabył Vok z Kravař, przedstawiciel wpływowej wówczas śląsko-morawskiej rodziny szlacheckiej, w której potomków rękach zamek pozostawał i był rozbudowywany aż do 1434 roku.
Następcą Voka w Jičínie, był Ješek z Kravař, dworzanin cesarski, często przebywający w otoczeniu Karola IV, w 1364 roku obciążony klątwą papieską za siłowe zajęcie klasztoru w Vizovicach. Zdołał on znacząco powiększyć rodowy majątek, pod koniec XIV wieku podzielony przez jego synów, Lacka i Voka. Lacek objął Starý Jičín i połowę Nowego Jičína, a jego brat druga połowę Nowego Jičína oraz Štramberk. Vok zmarł w 1407 roku, natomiast Lacek z Kravař, biskup ołomuniecki, zginął rok później na skutek otrucia. Syn Voka o imieniu Jan był wówczas nieletni, dlatego opiekę nad nim objął stryjeczny dziadek, Lacek zwany Helfštýńskim. W pierwszym dziesięcioleciu XV wieku walczył on wraz z poddanymi z dóbr Jana przeciwko Krzyżakom, służąc po stronie polskiego króla. Lacek z Kravař był także zwolennikiem Jana Husa i inicjatorem protestu przeciwko jego spaleniu na soborze w Konstancji. Śmierć Lacka w 1416 roku wywołała spory majątkowe, zakończone po dojściu do pełnoletności Jana z Kravař.
Burzliwy okres pierwszej połowy XV wieku zamek przetrwał zapewne bez większych szkód, choć jego otoczenie zostało spustoszone przez przechodzące armie. Oparł się atakowi husytów w 1427 roku, kiedy to garnizonem dowodził hejtman Jan Helm. Jan z Kravař prezentował wówczas umiarkowane poglądy, starając się pośredniczyć w rokowaniach między husytami a katolikami. Gdy zmarł w 1433 roku, olbrzymi majątek został podzielony między spadkobierców, przy czym Starý Jičín przejął kuzyn Jana, Ctibor z Cimburka. Już trzy lata później oddał on zamek w zastaw burgrabiemu Janowi Lapce, który w 1438 roku zdołał obronić zamek przed polskimi oddziałami księcia Kazimierza, walczącego o czeską koronę z cesarskim zięciem Albrechtem Habsburgiem. Około 1447 roku Jičín powrócił z zastawu w ręce panów z Cimburka, pod których panowaniem pozostawał niezdobyty w czasie wojen czesko – węgierskich z trzeciej ćwierci XV wieku.
Od 1470 właścicielem zamku był Jindřich z Boskovic, zięć Jana z Cimburka. Następnie od 1476 roku, na skutek koligacji małżeńskich Jičín przejął Petr, hrabia z Pezinku. Pochodził on z Węgier, próbował więc na Morawach wprowadzić surowsze formy traktowania poddanych, jakie panowały w jego ojczyźnie, a nowe dobra traktował jako źródła szybkiego dochodu, co zapewne odbiło się na stanie zamku. Ponadto bezceremonialnie odnosił się do sąsiadów, za co często był pozywany do sądu (zarzuty odnosiły się między innymi do niszczenia stawów, przekierowywania koryta rzeki, zaniechania konserwacji dróg i mostów, bezprawnego odbierania ziemi). W 1498 roku Petr sprzedał Starý Jičín Janowi z Kunovic, odstępując za 60 tysięcy guldenów zamek z prawem do myta, browar z jego dochodami oraz wchodzące w skład dóbr osady wraz z lasami, pastwiskami, stawami i gospodarstwami. Nowy właściciel już w 1500 roku sprzedał powyższe dobra panom z Žerotína. Ich dziełem była znacząca rozbudowa zamku oraz wzmocnienie wysuniętych w przedpole obwarowań. W XVI wieku bogato urządzono i wyposażono także wnętrza zamkowe, od drugiej połowy tamtego stulecia utrzymywane w stylistyce renesansowej, zwłaszcza w nowym skrzydle wschodnim.
W okresie wojny trzydziestoletniej ród z Žerotína utracił większość majątku, z powodu udziału Viléma Bedřicha w antyhabsburskim powstaniu z 1618 roku. Sam zamek został znacznie zniszczony w trakcie działań militarnych, na skutek przejmowania go na zmianę przez obie strony konfliktu. W 1621 roku toczyły się o niego walki między stronnikami cesarskimi a garnizonem księcia karniowskiego, w 1623 roku zajęli go Sasi i Ślązacy, w 1626 roku Duńczycy, w 1627 roku wojska cesarskie, a w latach 1642 i 1645 Szwedzi. Po zakończeniu wojny szkody częściowo naprawiono w celu wykorzystania budowli na więzienie i szpital, choć już w 1670 roku zamek opisywany był jako zniszczony, do czego przyczyniła się gwałtowna wichura z końca 1669 roku. W obliczu zagrożenia tureckiego jedynie najbardziej potrzebne prace zabezpieczające wykonywali Dietrichštejnowie i Dannhausenowie. Z początkiem XVIII wieku Starý Jičín był już tylko częściowo zamieszkiwany, a w 1785 roku opisano go po raz pierwszy jako budowlę całkowicie porzuconą.
Architektura
Zamek wzniesiono na samotnym, podłużnym wzgórzu o wysokości 486 metrów n.p.m. i dłuższej osi zorientowanej na linii północ – południe. Jego kulminacja wyznaczała dość rozległy obszar o długości prawie 200 metrów, z drogą dojazdową pnącą się wzdłuż najłagodniejszego zachodniego zbocza. Najbardziej strome stoki zabezpieczały budowlę od wschodu, gdzie opadały ku dolinie niewielkiej rzeki Grasmanki. Trudno dostępne były również krótkie odcinki północny i południowy, przy czym na południu skalisty wąski cypel mógł pełnić rolę wysuniętej strażnicy, odciętej od pozostałej części wzgórza poprzecznym, szerokim na 16 metrów przekopem. Cypel ten zabezpieczał drogę dojazdową do zamku z osady u południowego podnóża wzniesienia.
Najstarsza część zamku została usytuowana mniej więcej pośrodku wzniesienia, gdzie zbudowano z grubsza prostokątny w planie obwód muru obronnego, z jednym narożnikiem lekko ściętym po stronie południowo – wschodniej. Wymiary zamku wynosiły wówczas około 60 x 22 metry. W obrębie jego dziedzińca po stronie zachodniej umieszczono podłużny budynek mieszkalny ze sklepioną kolebkowo piwnicą i zapewne dwoma górnymi kondygnacjami. Po stronie południowej w obwód muru wpisano przypuszczalnie najstarszą część zamku – cylindryczny bergfried o średnicy około 7,5 metra, z murami 2 metrowej grubości w przyziemiu. Kontrolował on drogę dojazdową do zamku po stronie zachodniej i wspomniany powyżej, wykuty w skale poprzeczny przekop na południu. Cylindryczna wieża większością obwodu znajdowała się po stronie dziedzińca, jedynie drobna część jej czoła wysunięta była przed sąsiednie kurtyny.
Gotycka rozbudowa zamku przyczyniła się do powstania drugiego dziedzińca, dostawionego do starszej zabudowy po stronie północnej. Jego głównym elementem był trójprzestrzenny w przyziemiu pałac o kształcie w planie zbliżonym do trapezu. Prawdopodobnie posiadał on trzy piętra i przypominał masywną wieżę mieszkalną. Dodatkowe mniejsze budynki usytuowano w narożnikach południowych drugiego dziedzińca. Całość założenia otoczył drugi, zewnętrzny pierścień niższego muru obronnego. Wytworzył on międzymurze (parcham), którym wiodła nowa droga wjazdowa, zakończona przy bramie północno – wschodniej, przed którą poprowadzono most zwodzony i drewnianą rampę z północnego podzamcza. Prawdopodobnie jeszcze w XV wieku wzniesione zostało skrzydło południowe, które wchłonęło stary okrągły bergfried, a kolejne zabudowania stanęły na dziedzińcu przy zachodnim odcinku muru obronnego.
Obwarowania północnego podzamcza wzmacniała czworoboczna wieża. Usytuowano ją w narożniku północno – zachodnim, dzięki czemu flankowała zewnętrzną bramę. Jeszcze w XVII wieku, a zapewne także pod koniec średniowiecza, teren przed wjazdem wzmocniony był palisadą. Na dziedzińcu podzamcza znajdowała się wyciosana w skale studnia o głębokości około 50 metrów, zapewniająca wodę dla sąsiednich zabudowań gospodarczych o konstrukcji drewnianej. Po przeciwnej stronie, cypel na południowym przedpolu zamku wzmocniony został w okresie późnogotyckim długimi na około 45 metrów murowanymi obwarowaniami, zwężającymi się ku południowi, gdzie utworzono zaoblony fragment muru zbliżony do bastei. Jego utworzenie było konieczne z racji utraty znaczenia przez wtopioną w zabudowania mieszkalne wieżę – bergfried.
Stan obecny
Wstęp na teren całego obszaru znacznie zdegradowanego zamku jest wolny. Do dnia dzisiejszego w stanie zaawansowanej ruiny zachowały się fragmenty murów głównego obwodu obronnego, parchamu i fortyfikacji przed fosą południową. Zabudowania mieszkalne przetrwały jedynie w stanie szczątkowym, głównie w postaci ścian obwodowych i piwnic. Jedynym w całości zachowanym i zadaszonym elementem zamku jest czworoboczna wieża, zabezpieczająca niegdyś wjazd na północne podzamcze. Dobry stan zawdzięcza przede wszystkim dłuższemu okresowi zamieszkiwania niż pozostałe zabudowania, gdyż po porzuceniu zamku pomieszczenia utrzymywali w niej miejscowi myśliwi. W jej wnętrzu funkcjonuje obecnie kawiarnia i niewielka ekspozycja. W pełnej wysokości zachował się ponadto odcinek północnego muru podzamcza, choć w dużej części może on pochodzić z czasów XVII-wiecznej odbudowy, kiedy to zamiast wzmacniać starszą konstrukcję przyporami, postanowiono przemurować lub nawet wznieść od podstaw duże fragmenty kurtyn.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Vojkovský R., Starý Jičín. Zřícenina hradu západně od Nového Jičína, Hukvaldy-Dobrá 2016.