Historia
Gród Stará Boleslav założony został na początku X wieku na obrzeżach władztwa Przemyślidów, jako jedna z siedzib panującego wówczas księcia Spitygniewa I, choć swą nazwę zawdzięczał Bolesławowi I, który według tradycji przekazanej przez kronikarza Kosmasa z XI/XII wieku, miał wznieść grodowe obwarowania „sposobem rzymskim”. Do budowy dojść miało pomimo oporu możnych, z których jednego, ze względu na sprzeciw, jakoby zabić miał własnoręcznie sam Bolesław. Początkowo rolą grodu miało być zabezpieczanie pobliskiej przeprawy przez Łabę oraz ochrona szlaku do Łużyc, tak zwanej drogi żytawskiej.
W 929 lub 935 roku w grodzie doszło do spotkania księcia Bolesława (późniejszego Bolesława I Srogiego) z jego starszym bratem Wacławem, z okazji uroczystości świętych Kosmy i Damiana. W trakcie spotkania pomiędzy braćmi wywiązała się kłótnia podczas której Bolesław uderzył brata mieczem. Wacław zdołał pobiec do kościoła, ale zanim się tam dostał zabiło go trzech rycerzy Bolesława: niejaki Tira, Česta i Hněvsa. Wkrótce potem Wacław został uznany za świętego męczennika, Bolesław zaś przeszedł do historii jako Srogi lub Okrutny.
W 1039 roku książę Brzetysław ufundował w grodzie romańską bazylikę pod wezwaniem św. Wacława przy kapitule św. Kosmy i Damiana, budowlę o parametrach porównywalnych z najważniejszymi kościołami wczesnoromańskiej sakralnej architektury środkowoeuropejskiej. Jako, że została ona wzniesiona na miejscu męczeństwa św. Wacława, jej zadaniem było od początku dbanie o miejsce pielgrzymkowe i szerzenie kultu tego czołowego patrona dynastii Przemyślidów. Kościół ten miał też być wyrazem pokuty za splądrowanie polskiego Gniezna i przeniesienie relikwii św. Wojciecha do Czech. Najpóźniej pod koniec XI wieku na terenie grodu zbudowano jeszcze dwa kościoły. Jeden o nieznanym wezwaniu, drugi dedykowany św. Klemensowi.
W XIII wieku kapituła św. Kosmy i Damiana zajęła większą część głównej części grodu, podczas gdy na terenie podgrodzia zaczęło się rozwijać miasto. Było ono własnością czeskich monarchów, którzy w 1262 roku oddali je w zastaw panom z Michalovic, późniejszym założycielom pobliskiego zamku Brandýs. W XIV wieku bazylika św. Wacława została poddana gotyckiej przebudowie, natomiast kościół o nieznanym wezwaniu zanikł, a jego funkcje przejął kościół Najświętszej Marii Panny na dawnym podgrodziu. Cesarz Karol IV, który kilkakrotnie osobiście odwiedzał Stará Boleslav, zlecił wybudowanie nowych, murowanych obwarowań, które zastąpiły stare obwałowania grodowe. Nie uratowały one miasta w 1421 roku przed zajęciem i zniszczeniem przez Husytów, co spowodowało w kolejnych latach znaczne podupadnięcie ośrodka. Po wymarciu rodu panów z Michalovic w XV wieku, główna siedziba miejscowych dóbr znalazła się w Brandýsie, przechodząc na ród Tovačovskich z Cimburka, a następnie Krajířów z Krajku.
Architektura
Gród został założony na niskim wzgórzu na lewym brzegu Łaby, po północnej stronie jej koryta, niedaleko ujścia rzeki Izery, wpadającej do Łaby kilkaset metrów dalej na wschodzie. Gród usytuowano w miejscu gdzie szlak biegnący z północy na południe przebiegał przez bród na Łabie. Główna część grodu o wielkości około 4,5 ha zajęła cypel wzniesienia wbijający się w zakole rzeki, który nadał założeniu migdałowaty kształt. Po stronie północno – wschodniej trzon grodu oddzielało od reszty terenu rozległe podgrodzie, usytuowane na terenie doliny zalewowej. Całość dwudzielnego, chronionego po bokach mokradłami założenia zajmowała około 11 ha.
Najstarsze obwarowania grodu składały się z ziemnego wału oblicowanego od zewnątrz kamieniami. W drugim trzydziestoleciu X wieku zostały przebudowane na unikalną wówczas konstrukcję wzniesioną w technice opus romanus. Stanowił ją masywny mur o grubości aż 2,5-3 metrów, którego rdzeń składał się z układanych na sucho kamieni, a wewnętrzne i zewnętrzne lico stanowiły grube na 0,3 metra ściany wznoszone z dużych bloków piaskowca spajanych zaprawą. Brama wjazdowa od strony podgrodzia umieszczona została na północnym – wschodzie, druga najpewniej znajdowała się na południu, skierowana w stronę przeprawy przez rzekę. Podgrodzie oddzielone było od głównej części grodu przekopem. Jego obwarowania były lżejsze, konstrukcji drewniano – glinianej z zewnętrznym przekopem od strony północno – wschodniej.
Pośrodku grodowego majdanu usytuowany był kościół św. Kosmy i Damiana. Jego forma nie jest znana, przypuszczać jedynie można, iż był konstrukcji kamiennej. Następnie na jego miejscu, w centrum obwarowań, wzniesiona została monumentalna bazylika św. Wacława, powstała jako romańska budowla trójnawowa, zamknięta na wschodzie trzema apsydami, jedną na końcu każdej nawy, przy czym środkowa była znacznie okazalsza. Fasada zachodnia bazyliki otrzymała formę dwuwieżową, zaś po północnej stronie prezbiterium znalazła się kaplica Vrábská, tradycyjnie choć bezpodstawnie uważana za świątynię, przed którą zamordowano św. Wacława. Po stronie południowo – wschodniej, niemal na zetknięciu narożnikami, znajdował się kościół św. Klemensa, niewielka jednonawowa budowla z apsydą. W nieco większym oddaleniu od bazyliki, po stronie wschodniej, zbudowany został romański kościół o nieznanym wezwaniu. Posiadał on większe rozmiary od kościoła św. Klemensa, ale również był jednonawowy z półkolistą apsydą.
Obwód XIV-wiecznych murów obronnych poprowadzony został z grubsza po linii starszych obwarowań rdzenia grodu. Miały więc one w planie wydłużony, migdałowaty kształt z prostym odcinkiem wschodnim skierowanym w stronę podgrodzia. Tam też znajdowała się główna brama wjazdowa, natomiast w miejscu wąskiego zachodniego cypla umieszczono drugą bramę o funkcji pomocniczej, wiodącą na most przerzucony nad Łabą. Mur obronny miał około 1,4 metra grubości oraz zwieńczenie w postaci przedpiersia z krenelażem, które chroniło szeroki na 0,9 metra chodnik straży. Nieduża szerokość muru oraz przebite na wewnętrznej elewacji dwa rzędy otworów wskazują, iż był on poszerzony drewnianym gankiem. Nie wiadomo czy merlony (zęby) krenelażu przebite były otworami strzeleckimi. Prawdopodobnie pierścienia muru nie wzmacniały żadne wieże czy też baszty, jedynie brama wschodnia miała formę wieżową z przejazdem w przyziemiu. Otrzymała ona w planie formę kwadratu o długościach boków wynoszących 11 metrów, wystając przed sąsiednie kurtyny w przedpole około 1/3 swej masy. Pierwsze piętro wieży skomunikowane było z koroną murów obronnych. Po stronie wschodniej najpewniej funkcjonował przekop, zbędny z pozostałych stron ze względu na stoki wzniesienia opadające ku podmokłym terenom zalewowym.
Stan obecny
Obszar grodu oraz podgrodzia zajmowany jest dziś przez współczesną zabudowę miejską. Po pierwotnych murowanych wczesnośredniowiecznych obwarowaniach nie przetrwały widoczne gołym okiem ślady. Zastąpił je późniejszy średniowieczny mur, a rozwój miasta zatarł wszystkie pozostałe relikty poza gdzieniegdzie widocznymi ziemnymi obwałowaniami. Do czasów współczesnych przetrwał romański kościół św. Klemensa oraz bazylika św. Wacława, jednak znacznie przekształcona w okresie nowożytnym, podobnie jak widoczna do dziś XIV-wieczna wschodnia wieża bramna. Stosunkowo dobrze zachowały się natomiast fragmenty XIV-wiecznego muru obronnego zwłaszcza w północnej i południowej części dawnego obwodu oraz w narożniku północno – wschodnim, gdzie widoczne jest nawet przedpiersie z częściowo przetrwałym krenelażem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boháčová I., Die Kirchen auf dem Burgwall von Stará Boleslav [w:] Frühmittelalterliche Kirchen als archäologische und historische QuelleInternationale Tagungen in Mikulčice VIII, Brno 2010.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.