Historia
Miasto Soběslav jako własność możnego rodu Rožmberków po raz pierwszy zostało wspomniane w źródłach historycznych w 1293 roku. Wzniesiony na jego terenie zamek wzmiankowano dopiero w 1385 roku, lecz prawdopodobnie powstał on wcześniej, być może z inicjatywy Jindřicha z Rožmberka na początku XIV wieku lub w ostatnim trzydziestoleciu XIV wieku na skutek podziału dóbr między braćmi z rodu Rožmberków. Był on siedzibą burgrabiego, który zarządzał rozległymi dobrami Rožmberków, został także włączony w ciąg obwarowań miejskich Soběslava, które zbudowane zostały w ciągu XIV stulecia, najpewniej niedługo przed pierwszą wzmianką o zamku.
W 1394 roku w trakcie sporów szlachty z królem Wacławem IV, Jindřich III z Rožmberka więził władcę między innymi na zamku soběslavskim. Siedem lat później miasto i zamek zdradą próbował bezskutecznie zająć margrabia morawski Prokop. W okresie wojen husyckich Soběslav był dwukrotnie zdobywany i niszczony przez buntowników. Wpierw w 1421 roku miasto zaatakował Jan Žižka, którego wojska następnie poburzyły miejskie mury obronne i wieżę kościoła farnego. Następnie w 1435 roku Soběslav zajął Jan Roháč z Dubé, przez co Oldřich z Rožmberka musiał prosić o pomoc w odbijaniu miasta mieszczan budziejowickich. Zapewne w trakcie walk ucierpiał także i zamek. Naprawiono go wraz z obwarowaniami miejskimi podczas wojny domowej między królem Jerzym z Podiebradów i Unią Zielonogórską w 1467 roku, gdyż rok wcześniej Jan z Rožmberka przeszedł na stronę Jerzego, w konsekwencji czego groził mu najazd katolików. W mieście umieszczono garnizon zbrojnych, zaś właściciel miasta nakazał zburzyć chałupy na przedmieściach które mogłyby służyć za ochronę nieprzyjaciołom. W styczniu 1467 roku hejtman Jana z Rožmberka informował o gromadzeniu drewna na prace remontowe, ale także i o brakach w ludziach którzy mieli wznieść kryte ganki obronne na całym obwodzie murów miejskich. Gdy po raz kolejny hejtman pisał do swego zwierzchnika w listopadzie tamtego roku o straży na zamkowych murach, wspomniał też o „wielkim” murze i parchamie, co wskazywałoby na istnienie już drugiej linii muru obronnego. Ostatecznie jednak do walk o miasto nie doszło, gdyż Jan z Rožmberka nie wytrzymał politycznego i militarnego nacisku i odpadł od króla Jerzego, a następnie musiał w 1468 roku zastawić i wydać miasto Zdeňkowi ze Šternberka (choć zamek zachował). W Soběslawiu przebywać wówczas miała załoga polskich najemników. Dopiero w 1481 roku bracia Petr i Vok z Rožmberka odzyskali kontrolę nad miastem.
Na początku XVI wieku obwarowania miejskie wciąż były modernizowane by sprostać szybko rozwijającej się broni palnej. Prace budowlane dotyczyły zwłaszcza zewnętrznego muru parchamu i jego baszt, których budowa ciągnęła się aż do lat 30-tych. W okresie tym odnowiono także zamek (w 1517 roku miała być założona nowa więźba dachowa), jednak w kolejnych latach XVI wieku jego znaczenie spadało, a soběslavski majątek został w znacznej części rozsprzedany pod koniec stulecia przez Petra Voka. Jego następca, Jan Jiří ze Švamberka, część zamku przebudował na czeską szkołę dla młodzieży, lecz po wybuchu wojny trzydziestoletniej została ona z powodu braku funduszy zamknięta, a budynek cesarz Ferdynand II przekazał miastu, które przeznaczyło go na spichlerz, a następnie od 1628 roku na browar. Temu celowi służył aż do 1951 roku. Miejskie mury obronne a zwłaszcza bramy miejskie wyburzone zostały na początku XIX stulecia.
Architektura
Soběslav założono w głębokim zakolu Černovickiego Potoku, po jego zachodniej stronie, tak iż otaczał on miasto od północy, wschodu i południa. W bliskiej odległości od miasta, po jego południowo – zachodniej stronie potok wpadał do o wiele szerszego koryta rzeki Lužnicy, a przez sam Soběslav dodatkowo przepływał kanał młyński. Układ miasta wyznaczony przez jego obwarowania charakteryzował się prostymi kurtynami, w planie tworzącymi romboidalny kształt wpasowany między koryto strumienia. Zamknęły one raczej nieregularną zabudowę z obszernym rynkiem mniej więcej pośrodku miasta, z którego narożników wybiegały cztery ulice prowadzące do głównych bram miejskich. W jedynym z narożników rynku stanął kościół farny św. Piotra i Pawła z wysoką wieżą o funkcjach strażniczo – ostrzegawczych (odbudowaną w latach 70-tych XV wieku po zniszczeniu w 1421 roku). Nietypowo wewnątrz obwodu obronnego znalazł się także usytuowany w południowej części miasta kościół szpitalny z końca XIV wieku.
System obwarowań miejskich tworzył obwód głównego muru obronnego, zewnętrzny mur parchamu, obmurowana fosa o szerokości 13-15 metów (w razie potrzeby częściowo napełniana wodą) oraz najpewniej także ziemny wał. Mur otrzymał w przyziemiu od 1,7 do 1,9 metra grubości oraz około 6,5 metra wysokości. Zaopatrzony był w chodnik straży zwieńczony prostym przedpiersiem przeprutym wąskimi otworami strzeleckimi, nie można jednak wykluczyć wcześniejszego funkcjonowania, przynajmniej na części obwodu, przedpiersia blankowanego. Mury nie były wzmocnione systemem basztowym, jedynie w narożnikach miasta znajdowały się czworoboczne, otwarte od wnętrza wieże, z których jedna, północno – zachodnia, zastąpiona została później wysoką podkowiastą wieżą zamku.
Przed głównym murem obronnym rozciągał się szeroki na 10-12 metrów pas międzymurza (parchamu), od zewnątrz zamkniętego drugim pierścieniem niższego i cieńszego (0,8-0,9 metra) muru obronnego. Prawdopodobnie był on zwieńczony drewnianym gankiem dającym dostęp do otworów strzeleckich. Oprócz nich na części obwodu (po północnej stronie zamku, w południowo – wschodnim narożu miasta) zewnętrzny mur mógł mieć także otwory strzeleckie przebite w dolnej partii, gdzie rozmieszczone były co około 2,5 – 5 metrów. Obwód muru parchamu wzmacniały rzadko rozstawione, niskie, otwarte od strony międzymurza czworoboczne baszty z pionowymi otworami strzeleckimi na co najmniej dwóch kondygnacjach. Prawdopodobnie powstały one współcześnie z murem, natomiast późniejszym dodatkiem były nieliczne baszty półkoliste, także otwarte od międzymurza, wyposażone w kluczowe otwory strzeleckie. Baszty półkoliste dostawiano zapewne ze względu na niewystarczającą ilość starszych baszt czworobocznych.
Do miasta wiodły cztery główne bramy: Praska (Úštěcka, Táborska) po stronie północno – zachodniej, Černovicka (Choustnicka) po stronie północno – wschodniej, Mostowa na południowym – wschodzie, oraz Týnska (Bechynska) na południowym – zachodzie. Wszystkie najpewniej były czworobocznymi w planie wieżami z przejazdami w przyziemiu. Po wybudowaniu pierścienia zewnętrznego muru zostały do jego linii przedłużone szyjami, zaś ostatnim etapem rozbudowy bram najpewniej były wysunięte w przedpola za fosę przedbramia (być może o formach barbakanów), funkcjonujące przynajmniej przed bramą Mostową i Praską. Bramy zachodnia i wschodnia (Černovicka i Týnska) były zapewne mniej okazałe.
Zamek był włączony w obwód miejskich fortyfikacji w północno – zachodnim narożniku Soběslava. Było to niewielkie założenie, którego głównym elementem był dom na planie prostokąta, przystawiony do północnej kurtyny muru miejskiego. Budynek był podpiwniczony, piętrowy i miał po cztery pomieszczenia w piwnicy i przyziemiu, przy czym komory piwniczne zwieńczono sklepieniami kolebkowymi, a parter i piętro posiadały płaskie, drewniane stropy. Na piętrze usytuowano wielką salę, dostępną z dziedzińca poprzez portal i drewniany ganek oraz z sąsiedniej mniejszej komnaty. W latach 60-tych XV wieku przy zachodnim narożniku budynku dobudowano masywną podkowiastą wieżę. Od strony zewnętrznej zamek zabezpieczał dodatkowo drugi pierścień miejskich murów obronnych oraz fosa.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w bardzo dobrym stanie przetrwała narożna wieża podkowiasta zamku. Obok niej wciąż widoczny jest główny dom zamkowy, mocno jednak przekształcony w czasach nowożytnych. Pobliskie obwarowania miejskie zachowały się na dużej części obwodu ale są mocno obniżone w stosunku do stanu pierwotnego. Widoczne są zarówno odcinki głównego muru obronnego, muru zewnętrznego, jak i fragmenty obmurowanej fosy. Po pracach budowlanych z lat 2001 – 2010 w budynku zamku umieszczono bibliotekę, na terenie której urządzane są imprezy kulturalne, koncerty, wystawy itp. W południowej części domu zamku znajduje się także centrum kultury. Niestety po ostatnim remoncie zabytek oszpecono szklaną dobudówką łączącą wieżę z budynkiem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.