Historia
Zamek w Śląskiej Ostrawie został zbudowany na miejscu dawnego grodu słowiańskiego w pierwszej połowie XIII wieku, by strzec brodu u zbiegu rzek Łucyny i Ostrawicy oraz szlaku z Opawy, przez Hlučín i Cieszyn do Krakowa. Zamek chronił także samej granicy państwa polskiego, którym była wówczas rzeka Ostrawica. Jego pierwotnymi właścicielami byli książęta opolscy, a następnie cieszyńscy.
Najstarsza wzmianka dotycząca warowni pojawiła się w 1297 roku, kiedy to szlachta morawsko – cieszyńska w imieniu swych panów, księcia cieszyńskiego Mieszka i biskupa ołomunieckiego Dětřicha z Hradca, spotkała się na zamku, aby przedyskutować spory graniczne, które wybuchły gdy graniczna rzeka Ostrawica, na skutek częstych powodzi zmieniła swoje koryto. Pośród przedstawicieli Mieszka był wówczas Hermanus zwany Speher, kasztelan ostrawski, co wraz z miejscem prowadzenia negocjacji potwierdza duże znaczenie zamku. Spotkanie i rozmowy zakończyły się ostatecznie rozwiązaniem konfliktu.
W 1327 roku zamek przestał pełnić funkcję warowni granicznej z powodu zhołdowania dóbr księcia cieszyńskiego Kazimierza przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego. W dokumentach pojawił się wówczas kasztelan ostrawski Drslav. Rzeka Ostrawica przestała być wówczas granicą państwową, lecz zaczęła oddzielać ziemie morawskiego biskupstwa ołomunieckiego i śląskiego księstwa cieszyńskiego. W 1380 roku Piastowie (Przemysław I Noszak) stracili zainteresowanie zamkiem na tyle, iż przekazali go panom z Tvorkova z rodu Benešoviców. Nowi właściciele stopniowo przejęli na własność okoliczne wsie (Nové Kunčice, Slezská Ostrava, Petřvald, Bártovice, Radvanice, Václavovice, Michálkovice, Muglinov i Stříťaž), tworząc podwaliny pod rozległe dobra ziemskie.
W 1440 roku zamek przejął słynny husycki hejtman Jan Čapek z Sán, który wszedł także w posiadanie Moravskiej Ostravy i Hukvald. Następnie zamek należał do Jana Talafusa z Ostrova i Jana Tršickiego z Doloplazu. Ten ostatni przekazał cały majątek księciu Przemysłowi II, który w 1476 roku za 1400 węgierskich złotych sprzedał go Wacławowi Hřivnáčovi z Heraltic. Przełomowy dla budowli okazał się rok 1508, kiedy to nabył ją Jan Sedlnický z Choltic, należący do rodziny czołowych śląskich urzędników. Z powodu tej transakcji na pewien czas zamek stał się ośrodkiem życia politycznego ziemi cieszyńskiej, a także został w latach 1534-1548 przebudowany i powiększony.
W czasie wojny trzydziestoletniej zamek został poważnie uszkodzony przez wojska szwedzkie, był też okupowany przez Prusaków w trakcie wojen śląskich. Około 1660 roku rząd wiedeński w związku z zagrożeniem tureckim planował przekształcić Śląską Ostrawę (wówczas nazywaną Polską Ostrawą) w nowożytną twierdzę, zamierzenia te nie zostały jednak nigdy zrealizowane. W 1714 roku zamek i majątek przeszedł z rąk rodziny Sedlickich na Jindřicha Viléma, hrabiego Vlček (Wilczek), którego potomkowie posiadali Ostrawę aż do 1945 roku. Nie mieszkali oni jednak na zamku, a umieścili w nim jedynie administratora i personel pomocniczy. Z tego powodu budowla zaczęła podupadać, co pogłębiły szkody górnicze, związane z rozpoczęciem masowego wydobycia węgla. W 1848 roku z powodu zagrożenia zawaleniem zburzono główne pomieszczenie reprezentacyjne zamku, tzw. Salę Rycerską. Do niemal całkowitej ruiny doprowadził zamek pożar z 1872 roku, po którym co prawda zaczęto naprawy, lecz jednocześnie obniżono wszystkie zabudowania. Ponieważ wciąż prowadzono intensywne wydobycie węgla zamek stopniowo się zapadał i niszczał, a kolejni mieszkańcy wyprowadzali się, aż do całkowitego wyludnienia w latach 30-tych XX wieku. Dodatkowe zniszczenia przyniosło bombardowanie z 1944 roku oraz paradoksalnie powojenne decyzje władz, które zamiast ratować zabytek wyburzały kolejne jego elementy.
Architektura
Średniowieczny zamek założono na skalistym wywyższeniu terenu o wymiarach około 90 x 70 metrów, na północnym brzegu rzeki Łucyny, która w bliskiej odległości po stronie zachodniej wpadała do rzeki Ostravicy. Miał w planie kształt trapezu o długości północnej kurtyny około 25 metrów, zachodniej 20 metrów, południowej, usytuowanej nad rzeką – 31 metrów oraz wschodniej, w której ulokowano wjazd – około 18 metrów. Założenie to jak wspomniano południowymi skarpami graniczyło z rzeką Łucyną, dlatego z powodu słabszej ochrony przez naturalne warunki terenowe od północy i wschodu, mur obronny na tamtych kierunkach miał do 2,5 metra grubości. Po stronie południowej i zachodniej, gdzie Łucyna wpadała do Ostravicy, grubość muru była nieco mniejsza. Prawdopodobne jest, iż zamek z trzech stron otoczony był przekopem, zakreślającym półokrąg stykający się na południu z rzeką. Podobnie jak i większości innych zamków poprzedzał ją ziemny wał, zapewne w koronie wzmocniony drewnianą palisadą bądź częstokołem. Funkcjonowanie podzamcza nie zostało jednoznacznie potwierdzone, ale można założyć, iż znajdowało się na terenie późniejszego zewnętrznego dziedzińca.
Najstarszy, główny budynek mieszkalny wstawiono w południowo-wschodni narożnik zamku. Był to dom dwuprzestrzenny w przyziemiu i trójpiętrowy, dzięki czemu przypominał nieco masywną wieżę. Po jego przeciwnej, północno – wschodniej stronie wzniesiono czworoboczną wieżę mieszkalną o trzech piętrach wysokości. Pomiędzy tymi dwoma budynkami umieszczono bramę wjazdową, która początkowo zapewne była zwykłym otworem przeprutym w murze obronnym. Pozostała część dziedzińca otoczona była przy wewnętrznych elewacjach murów obronnych prawdopodobnie drewnianymi, niskimi budynkami o charakterze gospodarczym.
W okresie późnego średniowiecza zamek rozrósł się do założenia dwuskrzydłowego z przedłużonym starym pałacem na południu i nowym skrzydłem przy kurtynie zachodniej. Najprawdopodobniej w piętrze skrzydła zachodniego umieszczono reprezentacyjną wielką Salę Rycerską, sąsiadującą z położoną w północnej części tegoż skrzydła kaplicą. Niezabudowana pozostała zapewne jedynie północna część dziedzińca oraz niewielka przestrzeń pomiędzy wieżą wschodnią i pałacem, natomiast przed murem obwodowym po stronie wschodniej dobudowano czworoboczny budynek bramny. Z jego zewnętrznych narożników wychodził obwód drugiego pierścienia murów, które otaczały cały zamek, tworząc obszar wąskiego parchamu. Po stronie północno – zachodniej i południowo – zachodniej został on w narożnikach wzmocniony półokrągłymi basztami.
Przebudowa z połowy XVI wieku skupiła się zwłaszcza na rozbudowie podzamcza i polepszeniu warunków mieszkaniowych. Podzamcze otoczono wówczas własnym obwodem murów w który po stronie południowo – wschodniej, w nadrzecznym narożniku, wstawiono administracyjno – gospodarczy, piętrowy budynek o kształcie litery L w planie. W północno-wschodnim narożniku murów obronnych zbudowano natomiast czworoboczną, czteropiętrową wieżę bramną z niższym przedbramiem wystającym na północ, w kierunku fosy. Po lewej i prawej stronie wieży znajdowały się dodatkowe przybudówki, przechodzące następnie w kurtyny murów. Wjazd usytuowany był pod skosem w stosunku do układu zamku i możliwy był przez większy, główny portal oraz mniejszy, przeznaczony dla pieszych. Północno – zachodni narożnik obwarowań podzamcza chroniony był masywną, cylindryczną basteją, a całość otoczono aż do rzeki szerokim przekopem. Nie ma pewności, czy na skutek XVI-wiecznej przebudowy podzamcza wciąż funkcjonował parcham przed główną częścią zamku.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego (a w zasadzie do fatalnej odbudowy z lat 80-tych XX wieku) z najstarszej fazy zamku zachowały się dolne partie dużej części murów obwodowych, przyziemie i północna ściana do wysokości drugiego piętra wieży czworobocznej oraz fragment muru ze wschodnim portalem bramnym. Obecnie na ich miejscu w większości znajduje się współczesna bezstylowa zabudowa. Okres XVI-wiecznej przebudowy reprezentuje widoczna do dziś, choć przebudowana, wieża bramna z przedbramiem i fragmentem muru obronnego na podzamczu. Niestety w 1982 roku zburzono narożną basteję i część znajdującej się w jej pobliżu zabudowy oraz budynek południowo – wschodni. Na jego miejscu wstawiono nowy, ceglany dom. Obecnie na zamku funkcjonuje galeria sztuki oraz niewielka ekspozycja historyczna w wieży, prezentująca historię zamku, miasta, ruchu husyckiego i wojny trzydziestoletniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Strona internetowa hrady.cz, hrad Slezskoostravský hrad.