Historia
Śląska Ostrawa, zwana pierwotnie także Ostrawą Polską, po raz pierwszy wzmiankowana była w przekazach pisemnych w 1229 roku, kiedy to papież Grzegorz IX potwierdził majątek opactwa benedyktyńskiego w Tyńcu pod Krakowem i zezwolił na pobieranie w niej dziesięciny. Usytuowany w Śląskiej Ostrawie zamek został zbudowany około połowy XIII wieku, na miejscu starszego grodu słowiańskiego, a w pobliżu usytuowanej po drugiej stronie rzeki Morawskiej Ostrawy, lokowanej na prawie niemieckim przed 1267 rokiem przez biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburgu. Powstał w celu ochrony brodu u zbiegu rzek Łucyny i Ostrawicy oraz szlaku z Opawy, przez Hlučín i Cieszyn do Krakowa. Zamek chronił także samej granicy, którą była wówczas rzeka Ostrawica. Jego pierwszymi właścicielami i inicjatorami budowy byli piastowscy książęta opolscy.
Najstarsza wzmianka pisemna dotycząca zamku pojawiła się w 1297 roku, kiedy to szlachta morawsko – cieszyńska w imieniu swych panów, księcia cieszyńskiego Mieszka i biskupa ołomunieckiego Dětřicha z Hradca, spotkała się w Śląskiej Ostawie, aby przedyskutować spory graniczne, które wybuchły gdy graniczna rzeka Ostrawica, na skutek częstych powodzi zmieniła swoje koryto. Pośród przedstawicieli Mieszka był wówczas Hermanus zwany Speher, kasztelan ostrawski („castellano Ostrauiens”), co wraz z miejscem prowadzenia negocjacji wskazywałoby na duże znaczenie zamku. Spotkanie i rozmowy zakończyły się ostatecznie rozwiązaniem konfliktu, lecz niedługo później, przed 1312 rokiem, kolejny ostrawski kasztelan imieniem Drslav, prowadził długotrwałą wojnę z miastem Opawą i tamtejszym rycerstwem, w której terroryzował zwolenników zbuntowanego księcia opawskiego Mikołaja, na rzecz króla czeskiego.
W 1327 roku zamek przestał pełnić funkcję granicznej warowni, z powodu zhołdowania dóbr księcia cieszyńskiego Kazimierza przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Rzeka Ostrawica przestała być wówczas granicą państwową, lecz zaczęła oddzielać ziemie morawskiego biskupstwa ołomunieckiego i śląskiego księstwa cieszyńskiego. Z tego powodu w 1380 roku piastowski książę Przemysław I Noszak stracił zainteresowanie zamkiem na tyle, iż przekazał go w lenno Pavlowi, synowi zmarłego wójta cieszyńskiego Petra z Warty, w zamian za wykupione wójtostwo. Pavel rezydował w Ostrawie („Windischen Ostra”) do śmierci w około 1391 roku. Jako, że nie posiadał zamku na prawie dziedzicznym, to budowla powróciła w ręce księcia, który z kolei oddał ją panom z Tvorkova z rodu Benešoviców, być może w celu zabezpieczenia księstwa w obliczu wojny domowej między margrabiami na Morawach. Pierwszym z rodu był Milota z Tvorkova, następnie jego syn Mikuláš oraz bratankowie Jan i Ondřej. Nowi właściciele stopniowo przejęli na własność okoliczne wsie, tworząc podwaliny pod rozległe dobra ziemskie.
W 1428 roku zamek mógł zostać na krótko zajęty przez husytów, którzy opanowali cały region wraz z Morawską Ostrawą i zmusili księcia cieszyńskiego Bolesława i opawskiego Przemka do zawarcia pokoju. Jeszcze w tym samym roku zagrożeni przez wojska śląskie wycofali się, ale po raz kolejny Morawską Ostrawę husyci zajęli w 1430 roku. Zamek był wówczas w posiadaniu synów Ondřeja: Zbynka, Jana i Ondřeja z Tvorkova. Cieszyli się oni zaufaniem księcia cieszyńskiego, dzięki czemu w 1434 roku otrzymali Śląską Ostrawę na własność dziedziczną, choć już w 1440 roku zamek należał do słynnego husyckiego hejtmana Jana Čapka z Sán, który wszedł także w posiadanie Morawskiej Ostrawy i Hukvald. Być może zakupił je po wojnach husyckich, za wynagrodzenie otrzymane od cesarza w zamiana za wycofanie się z posiadłości śląskich, mógł też zająć Ostrawę siłą od Jana z Tvorkova. Wiadomo, że już w 1438 roku Čapek zwoził na zamek w Ostrawie łupy z napadów na poddanych niejakiego Štěpána z Vartnova, w czasie zbrojnej wyprawy do Czech Kazimierza Jagiellończyka. Po śmierci Čapka w 1452 roku, wdowa po nim sprzedała Śląską Ostrawę zięciowi, Janowi Talafusowi z Ostrova. Ten nie utrzymał zamku zbyt długo, gdyż już w 1453 roku oddał go w zastaw Janowi Tršickiemu z Doloplazu. Jan Talafus nie miał pieniędzy na wykupienie zastawu, dlatego dwa lata później przekazał cały majątek księciu cieszyńskiemu Przemysłowi II.
Nie wiadomo czy zamek brał bezpośredni udział w zmaganiach wojen czesko-węgierskich z drugiej połowy XV wieku, w trakcie których książę cieszyński Przemysław II był przeciwnikiem króla Macieja Korwina. Po ich zakończeniu stary już książę podjął decyzję o sprzedaży Śląskiej Ostrawy. Miastem i zamkiem zainteresował się krewny panów z Tvorkova, Václav Hřivnáč z Heraltic, który kupił je w 1476 roku za 1400 węgierskich złotych. On i jego rodzina przez dość długi czas mieszkali na zamku, dodając jego nazwę do przydomku i prawdopodobnie finansując późnogotyckie przebudowy. Kolejne prace budowlane na zamku związane były z Janem Sedlnickým z Choltic, członkiem jednej z czołowych rodzin urzędniczych na Śląsku. Nabył on Śląską Ostrawę w 1508 roku, lecz do renesansowej przebudowy swej nowej siedziby przystąpił dopiero w 1534 roku. Do 1548 roku powiększył i przekształcił późnogotycki zamek w wygodniejszą do zamieszkiwania rezydencję, będącą jednocześnie ośrodkiem życia politycznego ziemi cieszyńskiej (od 1539 roku Jan Sedlnický był namiestnikiem księstwa cieszyńskiego).
W czasie wojny trzydziestoletniej zamek został poważnie uszkodzony przez wojska szwedzkie, był też okupowany przez Prusaków w trakcie wojen śląskich. Około 1660 roku, rząd wiedeński w związku z zagrożeniem tureckim planował przekształcić Śląską Ostrawę w nowożytną twierdzę, zamierzenia te nie zostały jednak nigdy zrealizowane. W 1714 roku zamek i majątek przeszedł z rąk rodziny Sedlnických na Jindřicha Viléma, hrabiego Vlček (Wilczek), którego potomkowie posiadali Ostrawę aż do 1945 roku. Nie mieszkali oni jednak na zamku, a umieścili w nim jedynie administratora i personel pomocniczy. Z tego powodu budowla zaczęła podupadać, co pogłębiły szkody górnicze, związane z rozpoczęciem masowego wydobycia węgla. W 1848 roku z powodu zagrożenia zawaleniem zburzono główne pomieszczenie reprezentacyjne zamku, tzw. Salę Rycerską. Do niemal całkowitej ruiny doprowadził zamek pożar z 1872 roku, po którym co prawda zaczęto naprawy, lecz jednocześnie obniżono wszystkie zabudowania. Ponieważ wciąż prowadzono intensywne wydobycie węgla, zamek stopniowo się zapadał i niszczał, a kolejni mieszkańcy wyprowadzali się, aż do całkowitego porzucenia zabudowań w latach 30-tych XX wieku. Dodatkowe zniszczenia przyniosło bombardowanie z 1944 roku oraz powojenne decyzje władz, które zamiast ratować zabytek wyburzały kolejne jego elementy.
Architektura
Średniowieczny zamek założono na skalistym wywyższeniu terenu o wymiarach około 90 x 70 metrów, na północnym brzegu płynącej płytką doliną rzeki Łucyny, która po stronie zachodniej wpadała do rzeki Ostrawicy. Szerokie koryto Ostrawicy pierwotnie znajdowało się blisko zamku, w pobliżu funkcjonowała też przeprawa przez rzekę, połączona z traktem do Cieszyna i Krakowa, który mijał zamek od strony północnej. Po południowo – wschodniej stronie zamku jego odnoga mogła być skierowana ku przeprawie przez rzekę Łucynę.
W drugiej połowie XIII wieku zamek miał w planie kształt trapezu o długości północnej kurtyny około 25 metrów, zachodniej 20 metrów, nadrzecznej południowej 31 metrów oraz wschodniej, w której ulokowano wjazd – około 18 metrów. Założenie to południowymi skarpami graniczyło z rzeką Łucyną, dlatego z powodu słabszej ochrony przez naturalne warunki terenowe od północy i wschodu, mur obronny na tamtych kierunkach miał od 2 do 2,5 metra grubości. Po stronie południowej i zachodniej, gdzie Łucyna wpadała do Ostravicy, grubość muru była nieco mniejsza, około 1,7 metra. Prawdopodobnie zamek z trzech stron otoczony był fosą, zakreślającą półokrąg stykający się na południu z rzeką. Podobnie jak i w większości innych zewnętrznych obwarowań, poprzedzał ją ziemny wał, zapewne w koronie wzmocniony drewnianą palisadą bądź częstokołem. Funkcjonowanie podzamcza nie zostało jednoznacznie potwierdzone, ale można założyć, iż znajdowało się na terenie późniejszego zewnętrznego dziedzińca, a więc po wschodniej stronie rdzenia zamku.
Najstarszy, główny budynek mieszkalny wstawiono w południowo – wschodni narożnik dziedzińca. Był to dom dwuprzestrzenny w przyziemiu i zapewne trójkondygnacyjny, dzięki czemu przypominał nieco masywną wieżę. Od strony rzeki został podparty przyporami, ze względu na pobliskie strome skarpy. Po jego przeciwnej stronie, w północno – wschodnim narożniku dziedzińca wzniesiono czworoboczną wieżę mieszkalną o trzech piętrach wysokości. Pomiędzy tymi dwoma budynkami umieszczono bramę wjazdową, która początkowo zapewne była zwykłym otworem przeprutym w murze obronnym. Pozostała część dziedzińca prawdopodobnie otoczona była przy wewnętrznych elewacjach murów obronnych drewnianymi, niskimi budynkami o charakterze gospodarczym. Części murowane zamku wzniesione były z łamanego kamienia spajanego wapienną zaprawą.
W okresie późnego średniowiecza zamek rozrósł się do założenia dwuskrzydłowego z przedłużonym ku zachodowi starym budynkiem mieszkalnym na południu i nowym skrzydłem przy kurtynie zachodniej. Najprawdopodobniej w piętrze skrzydła zachodniego umieszczono reprezentacyjną wielką Salę Rycerską, sąsiadującą z położoną w północnej części tegoż skrzydła kaplicą. Niezabudowana przy kurtynie muru obronnego pozostała zapewne jedynie północna część dziedzińca oraz niewielka przestrzeń pomiędzy wieżą północno – wschodnią i pałacem, natomiast przed czołem zamku, po stronie wschodniej dobudowano czworoboczny budynek bramny. Z jego zewnętrznych narożników wychodził obwód drugiego pierścienia muru, który otaczał cały rdzeń zamku, tworząc obszar wąskiego parchamu. Po stronie północno – zachodniej i południowo – zachodniej został on w narożnikach wzmocniony półokrągłymi basztami.
Przebudowa z drugiej ćwierci XVI wieku skupiła się zwłaszcza na rozbudowie podzamcza i polepszeniu warunków mieszkaniowych. Najpóźniej wówczas podzamcze otoczono własnym obwodem kamiennych murów, w który po stronie południowo – wschodniej, w nadrzecznym narożniku, wstawiono administracyjno – gospodarczy, piętrowy budynek o rzucie litery L. Północno – zachodni narożnik obwarowań podzamcza chroniony był masywną cylindryczną basteją. W północno – wschodnim narożniku muru podzamcza zbudowano natomiast czworoboczną, czteropiętrową wieżę bramną z niższym przedbramiem wystającym na północ, w kierunku fosy ochraniającej podzamcze. Po lewej i prawej stronie wieży znajdowały się dodatkowe przybudówki, dostawione do wewnętrznych elewacji muru obronnego. Wjazd usytuowany był pod skosem w stosunku do układu zamku i możliwy był przez większy, główny portal oraz mniejszy, przeznaczony dla pieszych. Nie ma pewności, czy na skutek XVI-wiecznej przebudowy podzamcza wciąż funkcjonował parcham przed główną częścią zamku.
Stan obecny
Teren zamku jest dziś aż o kilkanaście metrów niższy od stanu pierwotnego, ze względu na osiadanie spowodowane działalnością górniczą. Do czasu fatalnych działań budowlano – rozbiórkowych z lat 70-tych i 80-tych XX wieku, z najstarszej fazy zamku widoczne były dolne partie dużej części dawnych murów obronnych, trzy wysokie ściany zabudowań mieszkalnych, przyziemie wieży czworobocznej i jej północna ściana do wysokości drugiego piętra oraz fragment muru ze wschodnim portalem bramnym. Paradoksalnie zamek znajdował się wówczas w lepszym stanie, niż po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych przez socjalistycznych budowniczych, którzy doprowadzili do unicestwienia wiele detali architektonicznych i znacznych fragmentów oryginalnych murów. Obecnie na miejscu rdzenia średniowiecznego zamku znajduje się współczesna zabudowa, wkomponowana w przemurowane pozostałości pierwotnych murów. Okres XVI-wieku reprezentuje przekształcona w późniejszych czasach wieża bramna z przedbramiem i fragmentem muru obronnego na podzamczu. Niestety w 1982 roku zburzono narożną basteję i część znajdującej się w jej pobliżu zabudowy oraz budynek południowo – wschodni. Na miejscu tego ostatniego wstawiono nowy, ceglany dom. We wnętrzach zamkowych pomieszczeń funkcjonuje dziś galeria sztuki oraz niewielka ekspozycja historyczna w wieży, prezentująca historię zamku, miasta, ruchu husyckiego i wojny trzydziestoletniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Vojkovský R., Slezská Ostrava. Zřícenina hradu-zámku v Ostravě, Hukvaldy-Dobrá 2012.