Historia
Pierwotny kościół św. Gotharda został wzniesiony w pierwszej połowie XII wieku przez benedyktynów z klasztoru ostrovskiego w Davle, którzy w tym okresie posiadali w Slanach swą placówkę do zarządzania okolicznych majątków i ziem. Po raz pierwszy został on wspomniany w 1137 roku. Najstarsza gotycka faza przebudowy romańskiej świątyni, prowadzona przez strzechę królewskich rzemieślników, rozpoczęła się w drugiej połowie XIV wieku, prawdopodobnie jeszcze przed pożarem z 1371 roku, a została ukończona przed wybuchem wojen husyckich. W ich trakcie benedyktyni opuścili Slaný, a kościół przejęli wpierw kapłani utrakwistyczni, a później protestanccy.
Budowla znacznie ucierpiała w 1425 roku w trakcie zdobycia miasta przez husyckich Taborytów. W trakcie walk podobno część z obrońców spalono przy kościelnej wieży. Generalny remont kościoła połączony z kolejną przebudową rozpoczęto w połowie XV wieku, po zakończeniu wojen i uspokojeniu sytuacji wewnętrznej. W jego trakcie podwyższono nawę główną i wzniesiono lub gruntownie przebudowano prezbiterium. Prace te zakończono ostatecznie w 1520 roku wraz ze wzniesieniem zakrystii.
Nowożytne przekształcenia z okresu baroku ograniczyły się do dodania empory w zachodniej części korpusu nawowego i wieżyczki schodowej przy fasadzie oraz wymiany wyposażenia kościoła. W 1874 i 1890 roku przeprowadzono renowacje w trakcie których między innymi dodano niedużą kruchtę po stronie północnej. Dalsza renowacja kościoła miała miejsce w 1933 roku, a ostatnie większe prace prowadzono po raz ostatni w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Budowa gotyckiego kościoła na miejscu starszej romańskiej świątyni przeprowadzana była etapami. Wpierw przy starszej jednonawowej budowli wzniesiono północno – zachodnią wieżę, w kolejnej fazie zbudowano północną nawę boczną, a następnie nawę główną oraz nawę południową, wraz z nowym prezbiterium, prawdopodobnie niższym niż obecne (ewentualnie gotycki korpus dostawiono do jeszcze romańskiego lub wczesnogotyckiego prezbiterium, które później całkowicie przebudowano). Mury nawy głównej i prezbiterium, którego elewacje wewnętrzne pokryto ściennymi malowidłami, zostały podwyższone w trakcie przebudowy z drugiej połowy XV wieku, kiedy też całość kościoła została zasklepiona (o dawnej wysokości nawy głównej świadczy zapewne fragment gzymsu kordonowego na wschodniej ścianie wieży). Późnogotycka faza została ukończona wraz z budową zakrystii po południowej stronie prezbiterium.
W swej ostatecznej późnogotyckiej formie kościół pod koniec średniowiecza osiągnął formę trójnawowej bazyliki o nawie głównej wyższej niż nawy boczne i zwieńczonej wysokim dachem dwuspadowym, wspólnym z krótkim, wielobocznie zakończonym od wschodu prezbiterium. Nawy boczne przykryto dachami jednospadowymi, a całość opięto przyporami, przy czym przy prezbiterium otrzymały one ozdobną formę z rzeźbionymi figurami i zwieńczeniami w postaci sterczyn. Pomiędzy przyporami przepruto ostrołukowe okna. Były one wąskie, zdobione maswerkami w nawach bocznych, nieco szersze w nawie głównej i najbardziej okazałe, trójdzielne w prezbiterium. W północno – zachodni narożnik kościoła włączona została niezbyt wysoka, czworoboczna wieża, po stronie zachodniej sklepiona kruchta, a po stronie południowej prezbiterium czworoboczna, dwuprzęsłowa i dwukondygnacyjna zakrystia.
Mury późnogotyckiego kościoła wykonano z dużych bloków piaskowca, z których utworzono dwie wierzchnie warstwy, zewnętrzną i wewnętrzną, natomiast wypełnienie między nimi utworzono z mniejszych kamieni o nieregularnym kształcie, często stanowiących odpady z obróbki kwadr i profili, połączonych wysokiej jakości zaprawą. Bardzo równe bloki kamieni użyte zostały tylko na licu muru, w rzeczywistości część zwrócona do wnętrza była bardziej nieregularna, co poprawiało przyczepność muru i zapobiegało oddzielaniu się obu warstw wierzchnich od środkowego wypełnienia. Staranna obróbka kamieniarska została zarezerwowana tylko dla części nadziemnej. Widoczne powierzchnie zostały wygładzone poprzez poddanie szlifowaniu, które usunęło ślady kamiennych narzędzi, co było dość powszechną praktyką w okresie późnego gotyku. Oprócz dużych kwadr w kompozycji muru pozostawiono kamienie o małych formatach, ułożone w poziome linie o regularnych wysokościach. Kamienie te zakryły otwory dawnego rusztowania (otwory maczulcowe). To ostatnie tworzone było przez belki nośne osadzane w murze, na których kładziono podłogi z desek, na których pracowali murarze.
We wnętrzu prezbiterium zwieńczono późnogotyckim sklepieniem sieciowym, natomiast nawy, zakrystię i przestrzeń pod wieżą sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, podtrzymywanymi w korpusie przez czworoboczne filary i ostrołukowe arkady. Ich rozmieszczenie było nieregularne, co wynikało z konieczności dostosowania murów starszej budowli do formy gotyckiego kościoła lub ze zmiany planów w trakcie prac budowlanych przy nawie głównej. Przez to także kształt przęseł był różny, drugie przęsła od zachodu w nawie głównej i północnej oraz pierwsze od zachodu w nawie północnej otrzymały wyraźnie mniejszą szerokość od pozostałych. Co ciekawie nawa południowa dodatkowo wydłużona została w stosunku do nawy północnej o jedno dodatkowe, bardzo wąskie przęsło po stronie wschodniej.
Przestrzeń podwieżowa przykryta została wspomnianym sklepieniem krzyżowym z żebrami opadającymi w narożnikach na walcowe służki z kielichowatymi, wielobocznymi głowicami. W ścianie zachodniej umieszczono wąskie, szeroko rozglifione do wnętrza, zamknięte trójliściem okno, w północnej zaś późniejsze, większe okno ostrołuczne z dwudzielnym maswerkiem. Wejście na pierwsze piętro zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w murze zachodnim, dostępna przez profilowany portal o ściętym górnym ościeżu i z dwoma narożnymi konsolami. Pierwsze piętro wieży oświetlało od północy niewielkim ostrołukowe okno z obszerną wnęką wewnątrz. Do czasu zniszczenia pożarem było podobnie przesklepione jak parter, a dopiero wyższe kondygnacje przykryto drewnianymi stropami. Najwyższa, dzwonna kondygnacja wieży przepruta została dużymi ostrołucznymi oknami od północy, zachodu i wschodu. Pierwotnie okno znajdowało się też po stronie południowej, ale zostało zamurowane po podwyższeniu nawy.
Stan obecny
Kościół św. Gotharda należy dziś do grupy wielkich, gotyckich świątyń miejskich, takich jak fary w Rakovníku, Pilznie, Mělníku, czy Lounach, choć w jego wnętrzu zachowały się niewielkie relikty starszej, romańskiej jeszcze budowli w postaci zachodniej części północnej ściany nawy głównej, gdzie na wysokości więźby dachowej przetrwało nawet nieduże szczelinowe okno. Dobrze zachowana wspomniana późnogotycka więźba jest jednym z najcenniejszych obecnie elementów średniowiecznego kościoła, zaś najstarszym elementem gotyckim jest dziś wieża z trzeciej ćwierci XIV wieku. Ze średniowiecznego wyposażenia i detalu architektonicznego kościoła obejrzeć można ustawioną na trzech nogach chrzcielnicę z 1511 roku, drewniane drzwi głównego wejścia z około 1450 roku, pokryte maswerkową, płaskorzeźbioną dekoracją, a także oryginalne metalowe drzwi przy zakrystii. Ponadto w prezbiterium warto zwrócić uwagę na zwornik o kształcie sugestywnej głowy Chrystusa oraz częściowo rekonstruowane malowidła ścienne z drugiej połowy XV wieku.
Przekształcenia nowożytne ograniczyły się do dodania empory w zachodniej części korpusu nawowego, wieżyczki schodowej przy fasadzie zachodniej, przegrody przy wschodnim przęśle nawy południowej oraz niedużej kruchty po stronie północnej. Wymieniony został również zachodni portal zakrystii. Czasem za nowożytną modyfikację uważa się także cztery większe od pozostałych przypory po południowej stronie kościoła, jednak prawdopodobnie pochodzą one z fazy gotyckiej (być może zostały wzmocnione po jakimś pożarze lub innej katastrofie). W XIX wieku rekonstruowana musiała być część maswerków okiennych oraz sklepienie w co najmniej jednym przęśle w nawie północnej (utworzono je cegły, a nie z kamienia).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chotěbor P., Přibyl V., Sommer J., Sv. Gothard ve Slaném v proměnách věků, Slaný 2007.
Filipec M., Chrám sv. Gotharda ve Slaném, Slaný 2013.
Sommer J., Ke stavebnímu vývoji kostela sv. Gotharda ve Slaném [w:] Slaný – české město ve středověku, Kladno – Slaný 1997.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.
Velc F., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 20. Politický okres slanský, Praha 1904.