Sedlčany – kościół św Marcina

Historia

   W początkach ostatniej ćwierci XIII wieku w osadzie targowej Sedlčany  zbudowany został wczesnogotycki kościół św. Marcina. Około 1312 roku wieś stała się majątkiem królewskim, bowiem Jan Luksemburski zainteresowany był wspieraniem wydobycia złota w okolicach Sedlčan. Poskutkowało to reorganizacją zabudowy osady, wytyczeniem nowego rynku i wzrostem znaczenia miejscowego kościoła. Ostatecznie jednak nadzieje na bogate złoża okazały się płonne, przez co w 1337 roku król zastawił kopalnie i Sedlčany Petrovi z Rožmberka, a to doprowadziło po połowie XIV wieku do włączenia miasteczka na trwałe do rodowych dóbr Rožmberków.
   Głównym obiektem zainteresowań rodziny Rožmberków nie były już niedochodowe kopalnie złota, ale gospodarka rolna i leśna oraz wpływy z handlu regionalnego. Częścią przywilejów Rožmberków było także prawo do patronatu nad kościołem św. Marcina. Dlatego w 1379 roku konsystorz zgodził się, aby Vyšemír, wieloletni proboszcz parafii z Sedlčan, wymienił prebendę z księdzem Otmarem, którego przedstawił Petr z Rožmberka. Za czasów Otmara i przy wsparciu Rožmberków, w czwartej ćwierci XIV wieku przeprowadzono gruntowną przebudowę kościoła, w efekcie której podwyższono mury powiększonej nawy i wieży oraz wzniesiono nowe prezbiterium z zakrystią, a także utworzono obwarowania, wewnątrz których w 1420 roku mieszczanie mieli się bronić przed husytami.
   W XVI stuleciu elewacje zewnętrzne kościoła pokryto sgraffiti, natomiast w 1551 roku odnotowano w źródłach pisanych most, zapewne przerzucony ponad przekopem. W okresie wojny trzydziestoletniej, w 1645 roku, świątynię splądrowała szwedzka armia generała Lennarta Torstenssona. Przez to w trakcie remontu wewnętrzne wyposażenie budynku zostało zastąpione nowym, barokowym. W 1802 roku spłonęła późnogotycka dzwonnica, która po naprawie osiągnęła dzisiejszą formę. W 1817 roku pomieszczenie nad zakrystią przekształcono w kaplicę, wzniesiono także od zachodu kruchtę. W latach 1862-1864 kościół został poszerzony o północną pseudogotycką nawę boczną. Nieco wcześniej usunięto zaniedbane i zrujnowane mury wokół kościoła, a fosę zakopano. Na przełomie XIX i XX wieku odnowiono maswerki i witraże okienne, w 1913 roku odkryto średniowieczne freski w prezbiterium. Po udokumentowaniu zostały one niestety jeszcze raz zamalowane. Ich ponownej renowacji dokonano w 2014-2015 roku.

Architektura

   Wczesnogotycki kościół z końca XIII wieku był orientowaną względem stron świata budowlą, składającą się wąskiej nawy, prezbiterium o przypuszczalnie wielobocznym zamknięciu i smukłej, czworobocznej wieży, dostawionej asymetrycznie do nawy od zachodu (asymetryczność mogła wynikać z regionalnych upodobań, zastosowanych np. w Olbramovicach, Nechvalicach czy Vojkowie). W zachodniej części nawy znajdowała się dwuprzęsłowa empora, otwarta na wschód dwoma arkadami o rożnej szerokości. Część frontowa empory wsparta była na pojedynczym, ośmiobocznym filarze z walcową służką od strony zachodniej oraz przykryta dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego. Niesymetryczny wymiary przęseł empory wynikać mogły z usytuowania wieży i konieczności umieszczenia na osi fasady dość dużego portalu wejściowego. Portal ten zamknięto wydatnym trójliściem i ujęto delikatnie profilowanym, ostrołucznym obramieniem. Północne przęsło przestrzeni pod trybuną otwierało się od zachodu na przykryty kolebką parter wieży, południowe natomiast na wejście do kościoła. Wieża pełniła rolę dzwonnicy, z parami wczesnogotyckich przeźroczy o trójlistnych zamknięciach, dzielonymi obłymi kolumienkami bez głowic, z cylindrycznymi trzonami osadzonymi na niskich cokołach.
   W drugiej połowie XIV wieku rozebrano wczesnogotyckie prezbiterium oraz wschodnią i południową ścianę nawy. Następnie korpus przedłużono o niespełna jedną trzecią w kierunku południowym i prawdopodobnie przedłużono w kierunku wschodnim. Ostatecznie kościół utworzyła pojedyncza, strzelista nawa o wysokości 12 metrów, założona na planie prostokąta o długości 13,8 metrów i szerokości 9,1 metra, oraz nieco węższe, także prostokątne prezbiterium o wymiarach 7 x 10,8 metra. Pierwotnie prezbiterium projektowano z grubymi murami, ale w trakcie budowy zdecydowano się na cieńsze ściany, co poskutkowało utworzeniem zewnętrzne poziomych uskoków o nierównej wysokości. Wysokie na 11,5 metrów ściany prezbiterium wzmocniono od południa i wschodu uskokowymi przyporami, a od północy podparto czworoboczną, wydłużoną zakrystią. Zakrystia otrzymała dwie kondygnacje, przy czym górna służyła za skarbiec na cenne naczynia liturgiczne, szaty kościelne, czy miejskie przywileje. Po zachodniej stronie nawy pozostawiono smukłą wieżę, nadal usytuowaną nie na osi wzdłużnej kościoła ale bliżej północnego narożnika nawy. W XIV wieku uległa ona podwyższeniu o jedną kondygnację.
   Wejście do kościoła w XIV wieku wiodło nadal od zachodu, poprzez wczesnogotycki portal z trójlistnym zamknięciem. Okna zarówno w nawie jak i w prezbiterium były wysokie, smukłe, zamknięte ostrołucznie, obustronnie rozglifione, wypełnione dwu i trójdzielnymi maswerkami. Ściana północna nawy zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona została otworów. W południowej ścianie umieszczono trzy okna, przy czym zachodnie nieco skrócono, by nie kolidowało z emporą, a wschodnie utworzono szersze, z bogatszym maswerkiem, zapewne w celu doświetlenia wschodniego odcinka nawy z ołtarzami po bokach arkady tęczy. Ponadto od południa osadzono dodatkowy, ostrołuczny portal wejściowy z przyległego cmentarza. W prezbiterium utworzono od południa i wschodu po dwa rozdzielone przyporami okna. W wieży jej dwudzielne przeźrocza posiadały jeszcze formy wczesnogotyckie, ale po podwyższeniu najwyższą kondygnację wieży wyposażono w duże, ostrołuczne okna maswerkowe.
   Na poziomie piętra wieża po przebudowie nadal łączyła się z wczesnogotycką emporą w zachodniej części nawy, która wymagała odważnej ingerencji konstrukcyjnej w celu poszerzenia o trzecie przęsło. Południowy filar przyścienny starej empory musiał zostać uwolniony od ściany poprzez wyburzenie otaczającego go muru i ustabilizowany poprzez nałożenie trzeciej ostrołucznej arkady. W efekcie emporę tworzyły odtąd dwa ośmioboczne, granitowe filary, trzy arkady i przykryte sklepieniem krzyżowym trzy przęsła, z żebrami opartymi na ośmiobocznych służkach i konsolach (południowa konsola naśladowała formę wczesnogotyckich konsol północnych, jedynie gzyms był nieco wyższy od pierwotnego na północy).
   Nawa posiadała pierwotnie płaski, drewniany strop. Zarówno dwuprzęsłowa zakrystia, jak i dwa przęsła o różnej długości w prezbiterium, zostały zwieńczone sklepieniami żebrowymi, w większości krzyżowymi, a jedynie nad ołtarzem posiadającymi bardziej urozmaiconą formę w systemie trójpodporowym. Sklepienie wschodniego przęsła prezbiterium mogło być wzorowane na najstarszym takim rozwiązaniu w katedrze krakowskiej,  nieco późniejszym sklepieniu kaplicy Mariackiej w katedrze wrocławskiej, kościele premonstratensów z austriackiego Schlägl lub kościele farnym w Soběslaviu. Ponad prezbiterium w Sedlčanach  klinowe w przekroju, wyżłobione po bokach, ceglane żebra zostały spięte okrągłymi zwornikami i osadzone na maswerkowych wspornikach, pięciobocznych na granicy przęseł, dwu i trójbocznych w narożnikach. Pośród zworników jeden ozdobiono pięciolistną rozetą, symbolem herbowym Rožmberków. Z nawą prezbiterium połączono wysoką i elegancką arkadą tęczy o szeroko żłobionych krawędziach. Wysokie okna przebito w prezbiterium jedynie od wschodu i południa, co pozostawiało północną ścianę wolną na polichromie.
   W okresie późnego średniowiecza kościół otoczony był murem obronnym o wysokości około 6 metrów, zaopatrzonym w nadwieszane baszty (bartyzany), prawdopodobnie konstrukcji szachulcowej, a także kryty chodnik dla obrońców w koronie. Przed murem przekopana została sucha fosa, przez którą drewniany most po stronie północno – zachodniej prowadził do budynku bramnego. Zapewne funkcje obronne pełniło również szachulcowe lub drewniane poddasze ponad nawą i prezbiterium. Na rycinie Jana Willenberga ukazano również dwie narożne, nadwieszane wieżyczki nad prezbiterium, natomiast południowego portalu nawy bronić mógł osadzony na dwóch kamiennych konsolach wykusz. Wieża po podwyższeniu zwieńczona została krenelażem, w odróżnieniu od wielu innych średniowiecznych kościołów, nie będącym tylko ozdobą, ale posiadającym cechy użytkowe. Poszczególne blanki przykryte były dwuspadowymi daszkami i chroniły wąski, dookolny, otwarty ganek wokół wysokiej, ceglanej iglicy.

Stan obecny

   Kościół zachował średniowieczne mury obwodowe wszystkich czterech głównych części: wieży, nawy, prezbiterium i zakrystii, a także ogólnie gotycką formę, choć częściowo został przekształcony w okresie nowożytnym. Dlatego od północy przylega do niego dziś neogotycka nawa boczna z aneksem, a od zachodu kruchta, z zamontowanym oryginalnym, wczesnogotyckim portalem przeniesionym z nawy (uskokowe, otynkowane obramienie jest już dodatkiem nowożytnym). Wczesnogotyckie są również mury dolnej części wieży, zachodnia ściana nawy z kamiennym szczytem i część północnej ściany nawy głównej. Nie zachowały się obwarowania kościoła, zarówno zewnętrzne (mur obwodowy, przekop), jak i będące integralną częścią kościoła (bartyzany, ganki obronne). Wnętrze nawy ma dziś nowożytny wystrój, choć zachowała się wczesnogotycka empora (powiększona o XIX-wieczną część wschodnią). W prezbiterium warto zwrócić uwagę na XIV-wieczne sklepienia wraz z systemem ich podtrzymywania oraz arkadę tęczy. Oryginalny jest również portal i sklepienie na parterze zakrystii, a szczyty oraz więźba dachowa kościoła są późnogotyckie, z XVI wieku.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Podlaha A., Šittler E., Soupis památek historických a uměleckých v Království Českém. Politický okres sedlčanský,  Praha 1898.
Prix D., Přestavba kostela sv. Martina v Sedlčanech ve 14. století, „Průzkumy památek XXIV”, 1/2017.

Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.