Historia
Klasztor w Sázavie powstał jako trzeci najstarszy konwent benedyktyński na terenie Czech. Jego początki wiązały się z pustelnią, założoną w pierwszej połowie XI wieku przez św. Prokopa. Pochodził on ze stanu szlacheckiego, lecz opuścił świeckie życie i poświęcił się życiu mnicha. Wpierw osiadł w benedyktyńskim opactwie w Břevnovie, lecz następnie na miejsce odosobnienia wybrał jaskinię nad rzeką Sázavą. Z czasem zebrała się wokół niego społeczność mnichów, która dzięki pomocy księcia Oldrzycha lub jego syna Brzetysława przekształciła się około 1032 – 1033 roku w konwent benedyktyński. Prokop zmarł w 1053 roku w aurze świętości i został pochowany w pierwszej, jeszcze drewnianej wówczas świątyni.
Mnisi z Sázavy kontynuowali zapoczątkowaną przez Cyryla i Metodego liturgię słowiańską, przez co w czasach kolejnego czeskiego władcy, Spitygniewa II, zostali z Sázavy wyrzuceni i zmuszeni udać się na Węgry. Władzę w klasztorze przejął wówczas niemiecki opat, lecz już w czasach księcia i pierwszego czeskiego króla Wratysława pierwotna społeczność została wezwana do powrotu do Sázavy. Jako, iż wygnani mnisi, na czele z drugim opatem Vitem, z Węgier udali się na Ruś Kijowską, po ich powrocie zaowocowało to kontaktami z prawosławnym klasztorem w Ławrze Peczerskiej. W 1061 roku w Sázavie przywrócono liturgię słowiańską, choć bez aprobaty papieskiej.
Po śmierci opata Vita klasztorem zarządzał Emmeram, a po nim jeden z najznamienitszych opatów sazawskich – Božetěch. W 1070 roku konsekrowano pierwszą murowaną świątynię klasztorną – kościół św. Krzyża, który był przeznaczony dla braci świeckich pracujących dla klasztoru. W czasach Božetěcha rozpoczęto natomiast budowę nowego, romańskiego kościoła klasztornego, którego prezbiterium konsekrowano w 1095 roku. Božetěch oprócz pełnienia funkcji opata był również znakomitym artystą, malarzem i rzeźbiarzem. Dokonał on królewskiej koronacji Wratysława, lecz ostatecznie w czasach Brzetysława II w 1096 roku pozbawiono go urzędu i wydalono z Sázavy, a nowym opatem został proboszcz z Břevnova, Dethard. Zakończyło to już na zawsze odprawianie liturgii słowiańskiej w Sázavie, zastąpionej obrządkiem łacińskim.
Opat Dethard dokończył budowę romańskiego kościoła, wiadomo także, iż w jego czasach istniał przy klasztorze szpital św. Jana Chrzciciela. Jego następcą od roku 1134 był Sylwester, późniejszy biskup praski, sprawny organizator z którego inicjatywy zbudowano w Sázavie kaplicę Matki Boskiej. W czasach jego i jego następcy, Reginarda z Metzu (opata od 1162 roku), powiększono także i przebudowano na bazylikę korpus głównej świątyni klasztornej oraz ukończono zasadniczy zrąb romańskich zabudowań klasztornych z dormitorium, refektarzem, kuchnią i wirydarzem. W 1204 roku przy obecności króla Przemysła Ottokara i kardynała Quido oficjalnie kanonizowano w Sázavie św. Prokopa.
W drugiej połowie XIII wieku, w okresie panowania Przemysła Ottokara II, rozpoczęto stopniową przebudowę klasztornego, romańskiego kościoła na monumentalną gotycką budowlę. Prace te kontynuowano w XIV wieku w czasie panowania Karola IV i opata Matyáša, lecz posuwały się ona tak wolno, iż do czasu wybuchu wojen husyckich nie zostały ukończone. W 1421 roku Sázava została najechana przez zbuntowanych prażan, którzy wygnali mnichów. Zabudowania klasztorne przeszły wówczas na własność szlacheckich rodów (panów z Kunštátu, Chlavatów, z Chlumu, Švihovskich, Valdštejnów) i zaczęły podupadać.
Benedyktyni odzyskali swą własność w drugiej połowie XVII wieku po upadku antyhabsburskiego powstania i ponownej rekatolizacji Czech. Rozpoczęto wówczas przeprowadzaną w barokowej stylistyce renowację, której efekty częściowo zniszczył wielki pożar z 1746 roku. Odbudowa po zniszczeniach przyczyniła się do jeszcze większego zatarcia pierwotnego wyglądu klasztoru. W 1785 roku konwent benedyktyński został decyzją cesarza Józefa rozwiązany. Kościół stał się świątynią parafialną, a zabudowania klasztorne przekształcono w rezydencję mieszkalną. W 1869 roku ówczesny właściciel Johann Friedrich Neuberg przeprowadził ich klasycystyczną przebudowę. W okresie międzywojennym mnisi z praskiego klasztoru Emaus próbowali reaktywować życie klasztorne na bazie liturgii słowiańskiej, jednak zamierzeniom tym przeszkodziła II wojna światowa, po której dawny klasztor został znacjonalizowany.
Architektura
Najstarszy murowany kościół na terenie klasztoru był niewielką budowlą na planie kwadratu, otwartą ze wszystkich stron na półkoliste apsydy. Forma ta z pewnością została zastosowana pod wpływem rozwiązań bizantyjskich i ruskich, na skutek wygnania mnichów do Rusi Kijowskiej. Dla budowli o centralnym sanktuarium pierwowzorem była Świątynia Grobu Świętego (Anastasis) w Jerozolimie. Kościół sazawski pod wezwaniem św. Krzyża znalazł się w północnej części klasztoru, gdzie na wydzielonym od klauzury terenie służyć miał świeckiej ludności służebnej. Z czasem obszar wokół niego otoczony został cmentarzem, funkcjonującym co najmniej do XV wieku, a od XIV wieku otoczonym obwarowaniami.
Kościół klasztorny wzniesiony w czasach opata Božetěcha był budowlą romańską, orientowaną względem stron świata, wzniesioną w najwyższym punkcie terenu górującym nad brzegiem rzeki Sázavy. W jego wschodniej części założono kryptę, gdzie złożono szczątki założyciela klasztoru św. Prokopa. Środkowej części chóru towarzyszyły z boku kaplice, nad którymi znajdowały się czworoboczne wieże. Pod koniec XI lub na początku XII wieku dobudowana została pojedyncza nawa z płaskim, drewnianym stropem i emporą zachodnią wewnątrz. W czasach opata Sylwestra, czyli między 1134 a 1161 rokiem została ona powiększona o boczne nawy, nadające kościołowi formę bazyliki. Ponadto wyłożono nową posadzę, utworzoną z płyt przywiezionych z „Góry Petřín”.
W drugiej połowie XIII wieku przebudowano wschodnią, najstarszą część kościoła, gdzie powstała nowa gotycka krypta, utworzona na planie ośmioboku ze sklepieniem opartym na środkowym filarze. Ponieważ teren w tamtym miejscu opadał w dół do rzeki, krypta była także podstawą dla posadzki prezbiterium, które mogło dzięki temu mieć tą samą wysokość co korpus nawowy. W XIV wieku kontynuowano gotycką przebudowę kościoła. Prezbiterium uzyskało wówczas cztery prostokątne przęsła, wieloboczne zamknięcie na wschodzie (siedem boków dwunastoboku) osadzone na wydatnym cokole, oraz wysoką, strzelistą formę z dużymi ostrołukowymi oknami i mniejszymi oknami doświetlającymi kryptę, pomiędzy którymi ściany wzmacniały uskokowe przypory. Po jego południowej stronie umieszczona została dwuprzęsłowa kaplica oraz zakrystia, a po stronie północnej znajdowała się jaskinia w której mieszkać miał pustelnik Prokop. Wzniesiono nad nią gotycką budowlę o sakralnej i komunikacyjnej funkcji.
W okresie gotyku rozpoczęto także przebudowę korpusu nawowego, jednak udało się wznieść jedynie południową ścianę (będącą jednocześnie murem klauzury) oraz filary między nawą główną i południową. Na zachodnim końcu korpusu zbudowano czworoboczną wieżę, która miała być częścią dwuwieżowej zachodniej fasady. Jej elewacje rozdzielono gzymsami kordonowymi, a narożniki podparto wysokimi przyporami sięgającymi przedostatniego piętra. Dodatkowo przy narożniku północno – zachodnim dostawiono wieżyczkę schodową, mającą opierać się także o nieukończoną podsklepioną kruchtę przy fasadzie. Korpus miał pierwotnie być gotycką trójnawową bazyliką, jednak w trakcie prac zmieniono plany i podźwignięto południowy mur w którym przebito duże ostrołukowe, wypełnione maswerkami okna (pozostawiono tylko jedno niskie okno w zachodnim przęśle, odpowiadające pierwotnym planom utworzenia bazyliki). Najprawdopodobniej według nowej koncepcji korpus nawowy miał mieć formę halową, przykrytą sklepieniami opartymi na filarach z wysokimi, profilowanymi arkadami i konsolach o kształtach fantastycznych maszkaronów. Wysokiej jakości kamieniarka, użycie dużych, doskonale obrabianych elementów kamiennych, a przede wszystkim bogate profilowanie arkad międzynawowych wskazywały na uczestniczenie w tych pracach Mateusza z Arras (lub jego strzechy budowlanej), jednego z budowniczych katedry św. Wita w Pradze. Cechą charakterystyczną kościoła było także zastosowanie przy detalach architektonicznych, przyporach i filarach czerwonego piaskowca.
Zabudowania klauzury wzniesiono po południowej stronie kościoła, w formie trzech skrzydeł, które połączone krużgankami, zamknęły wewnętrzny wirydarz. Początkowe, drewniane budowle zostały zburzone w drugiej połowie XII wieku przez opata Božetěcha i zastąpione większymi, murowanymi w romańskiej stylistyce, przekształcanymi od drugiej połowy XIII wieku w gotyckim wystroju architektonicznym.
Skrzydło wschodnie było najważniejsze i równocześnie najbardziej wyróżniało się z zabudowy. Górowało nad nadrzecznymi stokami w związku z czym musiało być wzmocnione masywnymi przyporami. W jego północnej części znajdował się ukończony około 1340 lub 1380 roku, pierwotnie kwadratowy kapitularz o w sumie czterech przęsłach, zwieńczony sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na bogato zdobionym filarze. Opuszczono na niego sklepienne żebra i służki, pomiędzy którymi umieszczono płaskorzeźby potworów i tarcze herbowe, a ośmioboczny cokół upiększono motywami ślepych maswerków. Przy ścianach sklepienie oparto na obłych służkach z maswerkowymi i przecinanymi horyzontalnie wałkami kapitelami, czy też z nieco prostszymi głowicami kielichowatymi w narożnikach pomieszczenia. Służki na osi pomieszczenia nałożono na profilowane wałkami lizeny, przechodzące u góry w przyścienne, ostrołuczne ślepe arkady. Żebra spięto zwornikami, z których jeden otrzymał formę tarczy herbowej, a kolejny nietypowy dla XIV-wiecznego gotyku motyw czwórliścia zdobionego płaskorzeźbionymi naturalistycznie liśćmi. Wnętrze kapitularza ozdobiono ponadto wyjątkowo wysokiej jakości malowidłami ściennymi, oświetlanymi od strony wschodniej dwoma wysokimi, bogato profilowanymi, gotyckimi oknami. Piętro skrzydła wschodniego najpewniej mieściło dormitorium, początkowo mające formę dużej sali wyłożonej niepoprzedzielanymi przegrodami siennikami.
W podpiwniczonym skrzydle południowym w przyziemiu mieścił się między innymi dwunawowy refektarz, zapewne sąsiadujący z kuchnią oraz ze studnią usytuowaną w południowej części wirydarza. Na piętrze w zachodniej części tego skrzydła znajdowała się gotycka izba zwieńczona w dwóch przęsłach krzyżowymi sklepieniami o gruszkowych w przekroju żebrach. Błędnie opisywana jako kaplica opacka, miała funkcję mieszkalną o czym świadczy zachowany kominek i relikty wykusza latrynowego. Skrzydło południowe połączone było z zabudowaniami bramnymi południowej części opactwa.
Po zachodniej stronie trójskrzydłowych zabudowań klauzury znajdowały się dodatkowe budynki gospodarcze i pomocnicze oraz romańska kaplica z apsydą. Zostały one włączone w ciąg muru obronnego biegnącego w kierunku północnym i wydzielającego tam dziedziniec z dawnym domem naprawnika oraz kościołem św. Krzyża. W skład obwarowań prawdopodobnie wschodziły dwie czworoboczne wieże w tym jedna bramna po stronie zachodniej. Druga brama, wychodząca na teren przyklasztornego folwarku, znajdowała się w narożniku południowo – zachodnim. Obwarowania poprzedzone były suchą fosą, ponad którą przerzucono drewniane mosty prowadzące do bram. Od strony wschodniej klasztor zabezpieczała rzeka oraz przylegające do niej moczary i rozlewiska.
Stan obecny
Do czasów obecnych klasztor sazawski jedynie częściowo zachował swój pierwotny wygląd. Co ciekawe w praktycznie niezmienionym stanie przetrwała nieukończona część korpusu nawowego z wieżą zachodnią, nad którymi prace porzucono na początku XV wieku. Prezbiterium pomimo przekształcenia w okresie baroku z grubsza zachowało formę gotycką, w kaplicy południowej przy prezbiterium przetrwało sklepienie, podobnie zachowało się sklepienie w przestrzeni podwieżowej, natomiast największe straty odniosły zabudowania klasztorne, praktycznie całkowicie przebudowane w okresie nowożytnym. Do ich oryginalnego wyglądu najbardziej zbliżona jest nadrzeczna elewacja z masywnymi przyporami i paroma ostrołukowymi oknami. Także w skrzydle wschodnim częściowo zachowała się oryginalna, gotycka sala kapitulna z pięknymi polichromiami, wspaniałym sklepieniem i bogato zdobionym filarem. W północnej części klasztoru znajdują się odsłonięte fundamenty XI-wiecznego kościoła św. Krzyża.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dvořáčková S., Laval F., Neustupný Z., Sommer P., Nové poznatky ke středověkému stavebnímu vývoji klášterního kostela sv. Prokopa v Sázavě, „Archæologia historica”, 47/2022.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Povolná J., Sázavský klášter – centrum umění, vzdělanosti a kultu svatého Prokopa v Čechách v období raného středověku, Praha 2015.
Sommer P., Sázavský klášter, Praha 1996.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.