Historia
Klasztor w Sázavie powstał jako trzeci najstarszy konwent benedyktyński na terenie Czech. Jego początki wiązały się z pustelnią, założoną w początkach XI wieku przez św. Prokopa. Pochodził on ze stanu szlacheckiego, lecz opuścił rodzinne strony, porzucił świeckie przyjemności, a następnie stan kapłański i poświęcił się życiu mnicha. Wpierw osiadł w benedyktyńskim opactwie w Břevnovie, lecz następnie na miejsce odosobnienia wybrał jaskinię nad rzeką Sázavą. Z czasem zebrała się wokół niego społeczność mnichów, która dzięki pomocy księcia Oldrzycha przekształciła się około 1032 – 1033 roku w konwent benedyktyński. Prokop wybrany został pierwszym opatem, a jego klasztorowi książę podarował ziemie w dolinie Sázavy, musiał jednak wypłacić rekompensatę okolicznym wolnym chłopom do których należały pobliskie grunty. Wsparcie klasztoru kontynuował syn i następca Oldrzycha, Brzetysław. Prokop zmarł w 1053 roku w aurze świętości i został pochowany w pierwszej, jeszcze drewnianej wówczas świątyni.
Mnisi z Sázavy różnili się od innych czeskich konwentów uprawianiem liturgii starosłowiańskiej, zapoczątkowanej przez Cyryla i Metodego, przez co w czasach kolejnego czeskiego władcy, Spitygniewa II, być może w związku z wielką schizmą z 1054 roku, zostali z Sázavy wyrzuceni i zmuszeni udać się na Węgry. Władzę w klasztorze przejął wówczas niemiecki opat i niemieckojęzyczni zakonnicy, lecz już w czasach księcia i pierwszego czeskiego króla Wratysława, pierwotna społeczność została wezwana do powrotu do Sázavy. Jako, iż wygnani mnisi, na czele z drugim opatem Vitem, z Węgier udali się na Ruś Kijowską, po ich powrocie zaowocowało to kontaktami z prawosławnym klasztorem w Ławrze Peczerskiej pod Kijowem. W 1061 roku w Sázavie przywrócono liturgię słowiańską, choć bez aprobaty papieskiej.
Po śmierci opata Vita klasztorem zarządzał Emmeram. Za jego rządów w 1070 roku konsekrowano pierwszą murowaną świątynię klasztorną – kościół św. Krzyża, który był przeznaczony dla braci świeckich pracujących dla opactwa. Pod koniec XI wieku godność zwierzchnika klasztoru uzyskał Božetěch, jeden z najznamienitszych opatów sázavskich. W jego czasach rozpoczęto budowę nowego, romańskiego kościoła klasztornego, którego prezbiterium konsekrowano w 1095 roku przy udziale biskupa praskiego Kosmy. Božetěch oprócz pełnienia funkcji opata był również znakomitym artystą, malarzem i rzeźbiarzem. Z pominięciem tradycji dokonał królewskiej koronacji Wratysława, czym mógł przysporzyć sobie wrogów, przez co ostatecznie w czasach Brzetysława II w 1096 roku pozbawiony został urzędu i wydalony z Sázavy. Na początku kolejnego roku nowym opatem został proboszcz z Břevnova, Dethard. Zakończyło to już na zawsze odprawianie liturgii słowiańskiej w Sázavie, zastąpionej obrządkiem łacińskim.
Opat Dethard dokończył budowę romańskiego kościoła, wiadomo także, iż w jego czasach istniał przy klasztorze szpital św. Jana Chrzciciela. Jego następcą od roku 1134 był Sylwester, późniejszy biskup praski, sprawny organizator z którego inicjatywy zbudowano kościół św. Michała w pobliskich Mnichovicach, konsekrowano w 1146 roku sázavską kaplicę Panny Marii oraz poprawiono stan gospodarki konwentu. Prawdopodbnie za Sylwestra wzniesiono też na miejscu drewnianych zabudowań zasadniczy zrąb okazałych romańskich zabudowań klasztornych. Po krótkich rządach Božaty w 1161 roku, opatem rok później wybrany został Reginard z Metzu. Podobnie jak Božetěch, był on biegły w artystycznym rzemiośle. W jego czasach powiększono i przebudowano na bazylikę korpus głównej świątyni klasztornej oraz prawdopodobnie ukończono budowę klauzury. W 1204 roku, już za kolejnego opata Blažeja, przy obecności króla Przemysła Ottokara i kardynała Quido oficjalnie kanonizowano w Sázavie św. Prokopa.
W drugiej połowie XIII wieku, w końcowym okresie panowania króla Przemysła Ottokara II, rozpoczęto stopniową przebudowę romańskich zabudowań sázavskiej klauzury w obszerniejsze skrzydła gotyckie, oraz romańskiego kościoła w monumentalną gotycką bazylikę. Prace te zapewne nabrały większego tempa w 1315 roku, kiedy to opat Matyáš położył kamień węgielny pod budowę nowego kościoła. Jego wznoszenie kontynuowano w czasie panowania Karola IV, lecz po połowie XIV wieku zmieniono plany i zamiast bazyliki postanowiono wznieść kościół halowy. Zmiany te oraz prawdopodobnie kłopoty finansowe i materiałowe sprawiły jednak, iż tempo budowy spadło. Pod koniec XIV stulecia prace posuwały się już tak wolno, iż do czasu wybuchu wojen husyckich gotycki kościół klasztorny nie został ukończony.
W 1421 roku Sázava została najechana przez zbuntowanych prażan, którzy wygnali mnichów. Mimo że zakonnicy powrócili w 1433 roku do zachowanych bez większych zniszczeń zabudowań, majątek klasztorny przeszedł wówczas na własność szlacheckich rodów. Wpierw byli to panowie z Kunštátu, następnie w 1502 roku Władysław Jagiellończyk potwierdził majątek Chlavatom z Chlumu. W 1547 roku Sázava przeszła pod zarząd królewskiej komory, gdyż ówczesny właściciel dóbr, Diviš Chlavata z Chlumu, został ukarany konfiskatą majątku za opór wobec Ferdynanda I. Od 1558 roku właścicielami majątku sázavskiego była rodzina Valdštejnów, później ród Švihovskich. W okresie świeckiego zarządzania klasztorem jego zabudowania bardzo podupadły, służyły albo do tymczasowego zamieszkiwania członków rodzin, do celów gospodarczych, albo były wykorzystywane jak darmowy materiał budowlany. Co więcej w 1551 roku opactwo spłonęło. Pod koniec XVI wieku opat Ondřej oskarżał rodzinę Švihovskich o rabunki i nielegalne wyburzenia, które zapewne spowodowały przeniesienie szczątków św. Prokopa na zamek praski.
Benedyktyni odzyskali klasztorny majątek w drugiej połowie XVII wieku, po upadku antyhabsburskiego powstania i ponownej rekatolizacji Czech. Rozpoczęto wówczas przeprowadzaną w barokowej stylistyce renowację, której efekty częściowo zniszczył wielki pożar z 1746 roku. Odbudowa z połowy XVIII wieku przyczyniła się do jeszcze większego zatarcia pierwotnego wyglądu klasztoru. W 1785 roku konwent benedyktyński został decyzją cesarza Józefa rozwiązany. Kościół stał się świątynią parafialną, a zabudowania klasztorne przekształcono w rezydencję mieszkalną. W 1869 roku ówczesny właściciel Johann Friedrich Neuberg przeprowadził ich klasycystyczną przebudowę. W okresie międzywojennym mnisi z praskiego klasztoru Emaus próbowali reaktywować życie klasztorne na bazie liturgii słowiańskiej, jednak zamierzeniom tym przeszkodziła II wojna światowa, po której dawny klasztor został znacjonalizowany.
Architektura
Klasztor założony został na wzniesieniu na prawym brzegu rzeki Sázavy, po zachodniej stronie jej koryta, które w tym miejscu tworzyło obszerne zakole. W stronę rzeki teren klasztoru zwrócony był wysoką i stromą skarpą, a na południu opadał ku przeprawie wiodącej przez rzekę do osady, późniejszego miasta. Od zachodu i północy warunki terenowe zdecydowanie gorzej zabezpieczały opactwo różnicą wysokości, bowiem wzniesienie klasztorne sąsiadowało tam z wyższym pasmem wzgórz otaczających dolinę Sázavy. Dalej na wschodzie, na przeciwnym brzegu rzeki, jej kolejne zakole tworzyło obszar trudnych do przebycia bagien. Sam teren opactwa pierwotnie dzielił się na dwie główne części: południową z klauzurą i kościołem klasztornym, oraz północną, na której już w XI wieku rozwinęła się niewielka świecka osada z kościołem św. Krzyża. Obie części prawdopodobnie rozdzielał przekop, a ponadto zarówno osada jak i klasztor posiadały własne obwałowania z pozostałych stron. Po południowej stronie klasztoru, na niżej położonym terenie, najdalej w XII wieku utworzono zabudowę gospodarczego zaplecza opactwa z młynami, spichrzami, czy też oborami.
Najstarszy murowany kościół na terenie klasztoru był tetrakonchosem pod wezwaniem św. Krzyża, niewielką budowlą na planie kwadratu, otwartą ze wszystkich stron na półkoliste apsydy. Forma ta z pewnością została zastosowana pod wpływem rozwiązań bizantyjskich i ruskich, na skutek wygnania mnichów do Rusi Kijowskiej. Dla budowli o centralnym sanktuarium pierwowzorem była Świątynia Grobu Świętego (Anastasis) w Jerozolimie. Tetrakonchos sázavski znalazł się w północnej części klasztoru, gdzie na wydzielonym od klauzury terenie służyć miał świeckiej ludności służebnej. Z czasem obszar wokół niego otoczony został cmentarzem, funkcjonującym co najmniej do XV wieku.
Pierwszy kościół klasztorny pod wezwaniem Panny Marii i św. Jana z pewnością był budowlą drewnianą, usytuowaną we wschodniej części późniejszej świątyni. Kościół wzniesiony pod koniec XI wieku był murowaną budowlą romańską, orientowaną względem stron świata, wzniesioną w najwyższym punkcie terenu górującego nad brzegiem rzeki Sázavy. W jego wschodniej części umieszczono kryptę, gdzie złożono szczątki założyciela klasztoru, św. Prokopa. Środkowej części chóru towarzyszyły z boku kaplice, nad którymi prawdopodobnie znajdowały się czworoboczne wieże. Obie kaplice były wysunięte na podobieństwo transeptu, ponadto po stronie północnej usytuowano jeszcze jedną kaplicę. Pod koniec XI lub na początku XII wieku dobudowana została pojedyncza nawa z płaskim, drewnianym stropem i emporą zachodnią wewnątrz. W czasach opata Sylwestra, czyli między 1134 a 1161 rokiem, została ona powiększona o niskie boczne nawy, nadające kościołowi formę bazyliki. Z nawą główną połączono je po przebiciu arkad w dawnym murze obwodowym korpusu. Ponadto wyłożono wówczas nową posadzkę, utworzoną z kamiennych płyt, a elewacje miały zostać pokryte barwnymi malowidłami.
W drugiej połowie XIII wieku przebudowano wschodnią, najstarszą część kościoła, gdzie powstała nowa, gotycka krypta, utworzona na planie ośmioboku ze sklepieniem opartym na środkowym filarze. Utworzenie krypty w okresie gotyku nie należało do rozwiązań często stosowanych, lecz w Sázavie jej powstaniu sprzyjało ukształtowanie terenu. Ponieważ w tamtym miejscu opadał on ku rzece, krypta była także podstawą dla posadzki prezbiterium, które mogło dzięki temu mieć tą samą wysokość co korpus nawowy. W XIV wieku kontynuowano gotycką przebudowę kościoła. Prezbiterium uzyskało wówczas cztery prostokątne przęsła, wieloboczne zamknięcie na wschodzie (siedem boków dwunastoboku) osadzone na wydatnym cokole, oraz wysoką, strzelistą bryłę z dużymi ostrołukowymi oknami i mniejszymi oknami doświetlającymi kryptę. Pomiędzy oknami ściany wzmacniały wysokie, uskokowe przypory, sięgające prawie gzymsu koronującego. Po południowej stronie prezbiterium umieszczona została dwuprzęsłowa kaplica oraz trójprzęsłowa zakrystia, a po stronie północnej, na miejscu gdzie znajdowała się jaskinia w której mieszkać miał pustelnik Prokop, przekuta została w skalnym podłożu grota o rzucie krzyża równoramiennego. Wzniesiono nad nią gotycką budowlę o sakralnej i komunikacyjnej funkcji.
W okresie gotyku rozpoczęto także przebudowę korpusu nawowego, jednak udało się wznieść jedynie południową ścianę (będącą jednocześnie murem klauzury) oraz filary między nawą główną i południową. Na zachodnim końcu korpusu zbudowano czworoboczną wieżę, która miała być częścią dwuwieżowej zachodniej fasady. Jej elewacje rozdzielono gzymsami kordonowymi, a narożniki podparto wysokimi przyporami sięgającymi przedostatniego piętra. Dodatkowo przy narożniku północno – zachodnim dostawiono wieżyczkę schodową, mającą opierać się także o nieukończoną podsklepioną kruchtę przy fasadzie. Korpus miał pierwotnie być gotycką trójnawową bazyliką, jednak w trakcie prac zmieniono plany i podźwignięto południowy mur w którym przebito duże ostrołukowe, wypełnione maswerkami okna (pozostawiono tylko jedno niskie okno w zachodnim przęśle, odpowiadające pierwotnym planom utworzenia bazyliki). Najprawdopodobniej według nowej koncepcji korpus nawowy miał mieć formę halową, przykrytą sklepieniami opartymi na filarach z wysokimi, profilowanymi arkadami i konsolach o kształtach fantastycznych maszkaronów. Wysokiej jakości kamieniarka, użycie dużych, doskonale obrabianych elementów kamiennych, a przede wszystkim bogate profilowanie arkad międzynawowych wskazywały na uczestniczenie w tych pracach Mateusza z Arras (lub jego strzechy budowlanej), jednego z budowniczych katedry św. Wita w Pradze. Cechą charakterystyczną kościoła było także zastosowanie przy detalach architektonicznych, przyporach i filarach czerwonego piaskowca.
Zabudowania klauzury wzniesiono po południowej stronie kościoła. Początkowe, drewniane budynki zostały zburzone w drugiej połowie XII wieku przez opata Božetěcha i do około połowy XII wieku zastąpione większymi, murowanymi w stylistyce romańskiej. Utworzono wówczas trzy skrzydła, które połączone krużgankami i kościołem, zamknęły wewnątrz niewielki, kwadratowy w planie wirydarz. Zabudowania romańskie powielały schemat klasycznej benedyktyńskiej klauzury z kapitularzem, fraternią i dormitorium w skrzydle wschodnim, refektarzem i kuchnią w skrzydle południowym oraz cellarium w budynku zachodnim. Skrzydło południowe ogrzewane było piecem typu hypocaustum, być może mieściło więc także kalefaktorium. Krużganek otwierał się na wirydarz półkolistymi przeźroczami przedzielanymi filarkami. Gabaryty romańskiej klauzury były znaczne, wystawała ona bowiem przed zachodnią fasadę kościoła. Kościół klasztorny nie posiadał wystarczająco długiego korpusu by dorównać krużgankowi, dlatego przedłużono go o kaplicę. Poza tą zwartą zabudową po stronie zachodniej wzniesiono murowane zabudowania prałatury z kaplicą Mariacką i szpital. Całość zabezpieczona została kamiennym murem.
W XIV wieku miejsce romańskiej klauzury zajęły trzy większe skrzydła gotyckich zabudowań klasztornych, otaczające gotyckimi krużgankami powiększony wirydarz. Zostały one rozplanowane przy uwzględnieniu nieukończonego jeszcze kościoła, którego dwuwieżowa fasada miała występować przed wąskie skrzydło zachodnie. Nietypowy był natomiast brak wspólnego narożnika między skrzydłami południowym i wschodnim, gdyż każdy z tych budynków kończył się własną ścianą szczytową. Wynikało to z pewnością z ukształtowania terenu i braku wystarczającej ilości miejsca przed nadrzeczną skarpą. Kolejnym odstępstwem od tradycyjnego schematu klasztorów benedyktyńskich było bezpośrednie połączenie skrzydła południowego z zespołem bramnym.
Skrzydło wschodnie było najważniejsze i równocześnie najbardziej wyróżniało się z zabudowy. Górowało nad nadrzecznymi stokami, w związku z czym musiało być wzmocnione masywnymi przyporami. W jego północnej części znajdował się ukończony około 1340 roku kapitularz. Za kapitularzem prawdopodobnie mieściła się fraternia, służąca pracy mnichów, zwłaszcza w okresach zimowych. Piętro skrzydła wschodniego najpewniej mieściło dormitorium, początkowo mające formę dużej sali wyłożonej niepoprzedzielanymi przegrodami siennikami. Jako, że poziom kondygnacji dormitorium wyznaczał wysokość sklepień przyziemia, w tym wysokiego sklepienia kapitularza, które miało charakteryzować się wertykalną monumentalnością, wnętrze sali kapitulnej zostało nieco zagłębione w terenie i było dostępne po kilku stopniach w dół.
Pierwotnie kapitularz był kwadratową w planie salą o w sumie czterech przęsłach, zwieńczoną sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na bogato zdobionym filarze. Opuszczono na niego żebra i służki, pomiędzy którymi umieszczono płaskorzeźby potworów i tarcze herbowe. U dołu ośmioboczny cokół filara upiększono motywami ślepych maswerków. Przy ścianach sklepienie oparto na obłych służkach z maswerkowymi głowicami, czy też z nieco prostszymi głowicami kielichowatymi w narożnikach pomieszczenia. Służki na osi pomieszczenia nałożono na profilowane wałkami lizeny, przechodzące u góry w przyścienne, ostrołuczne ślepe arkady. Żebra spięto zwornikami, z których jeden otrzymał formę tarczy herbowej, a kolejny nietypowy dla XIV-wiecznego gotyku motyw czwórliścia zdobionego płaskorzeźbionymi naturalistycznie liśćmi. Wnętrze kapitularza około 1370-1380 roku ozdobiono wyjątkowo wysokiej jakości malowidłami ściennymi, oświetlanymi od strony wschodniej dwoma wysokimi, bogato profilowanymi, gotyckimi oknami.
W podpiwniczonym skrzydle południowym w przyziemiu mieścił się między innymi dwunawowy refektarz, zapewne sąsiadujący z kuchnią oraz ze studnią usytuowaną w południowej części wirydarza. Na piętrze w zachodniej części skrzydła południowego znajdowała się gotycka izba zwieńczona w dwóch przęsłach krzyżowymi sklepieniami o gruszkowych w przekroju żebrach. Błędnie opisywana jako kaplica opacka, miała funkcję mieszkalną, o czym świadczyłby kominek i relikty wykusza latrynowego. Skrzydło południowe połączone było z zabudowaniami bramnymi skrajnej części opactwa, a także z piętrem najmniej rozwiniętego skrzydła zachodniego, gdzie nad krużgankiem znajdować się mógł rodzaj krytego ganku.
Po zachodniej stronie gotyckich zabudowań klauzury w pełnym i późnym średniowieczu znajdowały się dodatkowe budynki gospodarcze i pomocnicze, pomieszczenia opata oraz romańska kaplica z apsydą. Zostały one włączone w ciąg kamiennego muru obronnego, który zastąpił starsze obwarowania palisadowe. Mur poprowadzony był w kierunku północnym, gdzie wydzielał dziedziniec na terenie dawnej osady przyklasztornej. Znajdował się tam dom naprawnika przy północno – wschodnim narożniku oraz otoczony cmentarzem romański kościół św. Krzyża, w okresie gotyku powiększony o zachodnią wieżę i dwa aneksy południowe. Dom naprawnika miał w planie formę litery L i ogrzewany był piecem z komory piwnicznej. Dalsze zabudowania mogły być przystawione do muru obronnego. W skład obwarowań prawdopodobnie wschodziły co najmniej dwie czworoboczne wieże, w tym jedna bramna po stronie zachodniej. Druga brama, wychodząca na teren przyklasztornego folwarku, znajdowała się w narożniku południowo – zachodnim, gdzie umieszczono większy przejazd dla wozów oraz mniejszą furtę dla pieszych. Obwarowania poprzedzone były suchą fosą, ponad którą przerzucono drewniane mosty prowadzące do bram.
Stan obecny
Do czasów obecnych klasztor sázavski jedynie częściowo zachował swój pierwotny wygląd. Co ciekawe w praktycznie niezmienionym stanie przetrwała nieukończona część korpusu nawowego z wieżą zachodnią, nad którymi prace porzucono na początku XV wieku. Niemal nietknięte przetrwały wysokie arkady oraz płaskorzeźbione na podobieństwo maszkaronów konsole sklepienne. Prezbiterium pomimo przekształcenia w okresie baroku z grubsza zachowało formę gotycką, w kaplicy południowej przy prezbiterium przetrwało sklepienie, podobnie zachowało się sklepienie w przestrzeni podwieżowej, natomiast największe straty odniosły zabudowania klasztorne, praktycznie całkowicie przebudowane w okresie nowożytnym. Do ich oryginalnego wyglądu najbardziej zbliżona jest nadrzeczna elewacja z masywnymi przyporami i paroma ostrołukowymi oknami. W skrzydle wschodnim częściowo zachowała się oryginalna, gotycka sala kapitulna z pięknymi polichromiami, wspaniałym sklepieniem i bogato zdobionym filarem. Pozostały po niej dwa wschodnie przęsła oraz fragment zachodniego portalu. Na piętrze skrzydła południowego przetrwała podsklepiona gotycka komnata mieszkalna z kominkiem, a od strony wirydarza widoczny jest zamurowany portal wejściowy z refektarza. W północnej części klasztoru znajdują się odsłonięte fundamenty XI-wiecznego kościoła św. Krzyża. Przypuszczalnie relikty średniowiecznych zabudowań gospodarczych ukryte są pośród zabudowań dawnego folwarku klasztornego na południu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dvořáčková S., Laval F., Neustupný Z., Sommer P., Nové poznatky ke středověkému stavebnímu vývoji klášterního kostela sv. Prokopa v Sázavě, „Archæologia historica”, 47/2022.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Povolná J., Sázavský klášter – centrum umění, vzdělanosti a kultu svatého Prokopa v Čechách v období raného středověku, Praha 2015.
Royt J., Sommer P., Stecker M., Sázavský klášter, Praha 2021.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.