Historia
Najstarsza informacja o zamku odnotowana została w źródłach pisanych w 1286 roku, gdy był własnością Štěpána Uhera (Ungara) z Sádeku („de Zadek”), od imienia którego nazywany był początkowo Ungersberkiem. Jako, iż Štěpán pisał się jeszcze bez przydomku w 1270 roku, zamek musiał zostać zbudowany między 1270 a 1286 rokiem.
W 1312 roku Sádek, odnotowany wówczas pod niemiecką nazwą Ungersberg, został zdobyty w trakcie wyprawy zbrojnej króla Jana Luksemburczyka przeciw swoim przeciwnikom politycznym i rozbójnikom. Pośród nich musiał znajdować się Jimram z Ungersberka, który został później ułaskawiony i mianowany burgrabią na zamku Bzenec. Sádek pozostawał przez długi czas niezamieszkany. Powodem były najpewniej duże zniszczenia budowli, z racji których wszyscy członkowie rodu, którzy pozostali w jego sąsiedztwie, zaczęli stopniowo przenosić się do innych siedzib. XIV-wieczni właściciele miejscowych dóbr zmieniali się parokrotnie, lecz prawdopodobnie dopiero po przejęciu Sádka w 1399 roku przez Hynka z Valdštejna, zaczęto przeprowadzać poważniejsze naprawy i następnie rozbudowę.
W 1430 roku zamek mógł zostać zdobyty przez zwolennika husytów, Hynka z Valče, jednak prawowici właściciele najwyraźniej szybko odzyskali Sádek, gdyż w pierwszej połowie lat 40-tych XV wieku siedział na nim Zdeňek, członek rodu z Valdštejna. W kolejnych latach właściciele kilkukrotnie się zmieniali, nierzadko w atmosferze sporów i konfliktów majątkowych. W 1490 roku Sádek kupił możny Vilémem z Pernštejna, właściciel wielu morawskich zamków, wsi i miast. Nowym nabytkiem obdarzył on swą córkę Bohunkę z Pernštejna. Mieszkała ona na zamku aż do swej śmierci w 1549 roku, przeprowadzając w międzyczasie liczne naprawy i rozbudowy (parcham, obmurowanie fosy, skrzydło północne). Wraz z odejściem Bohunki, Jaroslav z Pernštejna od razu sprzedał Sádek ziemskiemu hejtmanowi, Zdenkowi z Valdštejna.
Na początku wojny trzydziestoletniej uczestnikiem antyhabsburskiego powstania został ówczesny właściciel Sádka, Zdeněk Brtnický z Valdštejna. Po klęsce pod Białą Górą stracił on cały majątek i musiał uciekać z kraju. Przejęty zamek cesarz Ferdynand II przekazał w 1622 roku swojemu zwolennikowi Tomaszowi Cerboni, za którego Sádek był dwukrotnie oblegany przez Szwedów. Pierwszy atak z 1643 roku co prawda się nie powiódł, lecz już w 1645 roku Szwedzi zamek zajęli i obsadzili na pół roku własnym garnizonem. Szkody jakie uczynili nie były zbyt duże, lecz w 1694 roku zamek spłonął po uderzeniu piorunem. Odbudowę i jednocześnie barokową przebudowę przeprowadził ówczesny właściciel Gotfried z Walldorfu. Zamek utracił wówczas funkcję obronną, stając się nowożytną rezydencją. Między innymi obniżono wówczas wieżę z ostrogą i przysłonięto ją nowym skrzydłem mieszkalnym. Ostatnimi prywatnymi właścicielami Sádku była od końca XVIII stulecia rodzina z Ledské.
Architektura
Sádek usytuowano na wydłużonym wzgórzu, przewyższającym pobliską wieś Kojetice o około 90 metrów. Z powodu dopasowania zamku do kształtu terenu, w swej najstarszej fazie uzyskał on w planie kształt nieregularnego wieloboku zbliżonego nieco do prostokąta. Główny, najstarszy obwód murów otoczono obmurowanym przekopem oraz późnośredniowiecznym, niższym, zewnętrznym murem, który wytyczył szeroki na 3-4 metry parcham. Jego załamania wzmocniły trzy niewielkie, zaokrąglone baszty o średnicy około 4 metrów, otwarte od strony międzymurza. Zewnętrzną strefę obrony tworzył przed fosą ziemny wał, zapewne zaopatrzony na koronie w jakąś formę drewnianych obwarowań. Około przełomu XV i XVI wieku w ich linii utworzono co najmniej dwie podłużne basteje.
Po wschodniej stronie głównej części zamku ulokowano podzamcze, chronione przekopem i dostępne przez drewniany most. W kurtynach jego muru obronnego, wzniesionego na początku XV wieku, umieszczono od wschodu i południowego – wschodu dwie wysunięte przed obwód, czworoboczne baszty. Kolejna baszta lub wieża po stronie północnej prawdopodobnie sąsiadowała z najstarszą zabudową podzamcza. Wjazd z jego wydłużonego dziedzińca do zamku górnego umieszczono po drewnianym moście po stronie zachodniej. Od XVI wieku ostrołuczny portal bramy zamku górnego poprzedzony był przedbramiem.
Rdzeń zamku (zamek górny) miał formę nieregularnego, podłużnego wieloboku o wymiarach 60 x 37 metrów, chronionego murem grubości 2 metrów. Jego prosta czołowa kurtyna (wschodnia) zabezpieczona była cylindryczną wieżą o średnicy około 7,8 metrów i grubości ścian 2,5 metra, z ostrzem (ostrogą) skierowanym na wjazd od strony podzamcza. Pierwotnie komunikację między jej drewnianymi stropami zapewniała najpewniej drabina. Od początku XV wieku były to już murowane, kręcone schody, osadzone w grubości muru po stronie południowo – zachodniej. Przeciwną (zachodnią) stronę dziedzińca zajmowała czworoboczna wieża o wymiarach 9,2 x 9,3 metra (wnętrze 4 x 4,3 metra), umieszczona przy wewnętrznej stronie muru obwodowego. Dzięki dużym wymiarom wewnętrznym mogła ona, oprócz obronnej, pełnić także funkcję mieszkalną. Jej kondygnacje początkowo rozdzielały płaskie, drewniane stropy, natomiast pierwsze sklepienia założono dopiero w okresie późnogotyckim. Wtedy też wypełniono zabudową niewielki narożnik dziedzińca między wieżą a murem obronnym.
Najstarszy, dwuprzestrzenny budynek mieszkalny znajdował się po północnej stronie dziedzińca, przystawiony do wewnętrznej ściany muru obwodowego. Był on dwukrotnie powiększany. Wpierw na początku XV wieku po stronie zachodniej dostawiono węższą dobudówkę, a następnie w trakcie rozbudowy późnogotyckiej powiększono budynek tak, iż zajął całą północną część dziedzińca, od wieży czworobocznej na zachodzie do wieży z ostrzem na wschodzie. Wyciosane w skale piwnice pod wschodnią częścią były najgłębiej położone. Istniało także połączenie z lochami zagłębionymi pod poziom dziedzińca, na środku którego znajdowała się studnia.
Stan obecny
Zamek obecnie z zewnątrz prezentuje formę nieciekawego, niskiego pałacu o stylistyce barokowej i ujednoliconej bryle. Większość zachowanych pierwotnych murów, w tym obniżona wieża z ostrogą, ukryta jest pod nowożytnymi elewacjami i zasłaniającymi je skrzydłami z XVII-XVIII wieku. Gołym okiem widoczny jest mur parchamu z drobnymi basztami oraz baszta na terenie podzamcza. Ponadto z ciekawszych średniowiecznych elementów architektonicznych z zewnątrz dojrzeć można dwa otwory skrzydła północnego i kilka wykuszy latrynowych oraz pozostałych po nich konsol, a wewnątrz podsklepione piwnice zamkowe. Dziś w pałacu mieści się szkoła podstawowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Identifikace stredovekého jádra hradu Sádku a jeho vývoj, „Průzkumy památek VII”, 1/2000.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.