Historia
Zamek został ufundowany w pierwszej połowie XIV wieku przez Tasa z Mrdic i pojawił się po raz pierwszy w źródłach pisanych jako „Castrum Tasonis” w 1325 roku. Tas wzniósł go na zakupionych od króla ziemiach, pierwotnie nazywając Reichenburgiem – Bogatym Zamkiem. Już w 1349 roku jego właścicielem był Beneš z Vartemberka, a przed 1361 rokiem należał do panów z Pardubic. Pierwszym właścicielem z tego rodu był Vilém z Pardubic, brat arcybiskupa praskiego Arnošta z Pardubic. Po jego śmierci w 1387 roku zamek przejął jego młodszy syn, poeta Smil Flaška z Pardubic i Rychmburka. Pod jego rządami majątek dóbr rychmburskich obejmował blisko 60 wsi, był więc w dobie przedhusyckiej jedną z największych świeckich posiadłości w Czechach.
Gdy w 1403 roku zmarł Smil Flaška jego majątek przejął syn, Arnošt Flaška z Pardubic. Chociaż w 1415 roku przyłożył on swoją pieczęć do protestu szlachty czeskiej wysłanego do Konstancji w związku ze spaleniem Jana Husa, to jednak później później stał się zwolennikiem Zygmunta Luksemburczyka. W 1421 roku brał udział w ludobójstwach buntowników w Přelouču i Chotěbořze, dlatego jeszcze wiosną tego samego roku Jan Žižka obległ Rychmburk. Udało się wówczas obrońcom uniknąć zdobycia, lecz już w 1425 roku wschodnioczeskie Sierotki zdobyły zamek i obsadziły husyckim hejtmanem Jiřím Kroměšinem z Březovic.
Po zakończeniu wojen husyckich i wymarciu w 1439 roku rodu z Pardubic, zamek przypadł królowi, który w 1456 roku podarował go Janowi Pardusowi z Vrátkova, byłemu taboryckiemu hejtmanowi. Na początku XVI wieku Rychmburk na mocy testamentu stał się własnością Jindřicha Šťastnégo z Valdštejna. Przeprowadził on znaczną, późnogotycką rozbudowę, powiększającą przestrzeń mieszkalną na zamku górnym i wzmacniającą obwarowania podzamcza. Od 1558 roku, po śmierci Viléma Šťastnego z Valdštejna, Rychmburk należał do rodu Berków z Dubé. Zarówno oni jak i ich XVIII-wieczni następcy – rodzina Kinskich, przeprowadzali kolejne nowożytne przebudowy. Ostatnia poważniejsza miała miejsce w latach 1793-1798 i doprowadziła do nadania zamkowi cech barokowej rezydencji. Ostatnimi prywatnymi właścicielami od pierwszej połowy XIX stulecia była rodzina Thurn-Taxis. W 1945 roku zamek został znacjonalizowany i przekształcony w dom starców.
Architektura
Zamek usytuowano na skalistym cyplu wciśniętym w zakole rzeki Krounka i jej dopływu, potoku Lešňanskiego, który do rzeki wpadał po północnej stronie zamku. Jedyna dogodna droga dostępu na zamkowy cypel wiodła od od strony południowo – zachodniej, gdzie na poszerzającym się i opadającym terenie uformowało się podzamcze, pod koniec średniowiecza przekształcone w obwarowaną podzamkową osadę Předhradí. Sam Rychmburk był przykładem zamku typu bergfriedowego, lecz równocześnie ukazywał rosnącą rolę muru obronnego w fortyfikacjach zamkowych, kosztem znaczenia wieży głównej.
Obwód murów obronnych otrzymał formę zbliżoną do prostokąta o wymiarach 34 x 47 metrów ze ściętym z powodu ukształtowania terenu narożnikiem północnym. Mur był gruby na 2,2 metra i pierwotnie dochodził do 12 metrów wysokości. Jego charakterystyczną cechą był precyzyjnie wyróżniony cokół i zaokrąglone narożniki. Wjazd umieszczono blisko narożnika południowego. Była to zwykła brama przepruta w murze obwodowym, poprzedzona szerokim przekopem i mostem zwodzonym. Około 2 metry za czołową kurtyną znajdowała się cylindryczna wieża główna o wysokości 30 metrów, średnicy 10 metrów i o grubości murów w przyziemiu 3,4 metra. Pierwotnie na jej najwyższą, zwieńczoną krenelażem kondygnację prowadziły schody w grubości muru. Za wieżą, na drugim końcu dziedzińca, znajdował się pałac zamkowy o planie trapezu. Oryginalnie miał on w przyziemiu gotycką salę z czterema polami sklepienia krzyżowego, opartymi na środkowym, ośmiobocznym filarze i pięciobocznych przyściennych konsolach. Na parterze przebito także furtę, prawdopodobnie prowadzącą do źródła wody, gdyż zamek nie miał studni na dziedzińcu, a studnia wykopana w przekopie czołowym mogłaby łatwo zostać przejęta przez potencjalnego napastnika. Furta zamykana była system lin i przekładni opuszczających i podnoszących bronę.
Po stronie południowo – zachodniej zamku rozciągało się obszerne podzamcze, otoczone na początku XVI wieku murem obronnym, poprowadzonym z dwóch stron wzdłuż krawędzi skarp, a od północnego – wschodu oddzielone poprzecznym przekopem od zamku. Zajmowało ono obszar około 1,2 ha z bramą wyjazdową usytuowaną na południu, gdzie teren stopniowo się obniżał oraz z mniejszą furtą po stronie południowo – zachodniej. Mur obronny otrzymał 1,7 metra grubości i do 8 metrów wysokości. Na wysokości około 5 metrów przebiegał niezadaszony chodnik straży, zapewne poszerzony za pomocą drewnianego ganku z powodu niezbyt dużej grubości muru. Jego górna część – przedpiersie, przebite było regularnie rozmieszczonymi, rozglifionymi obustronnie i zwieńczonymi łukami odcinkowymi otworami strzeleckimi. Były one przystosowane do użycia ręcznej broni palnej, dzięki cegłom używanym jako podpórki pod hakownice. Co ciekawe nad rzędem otworów strzeleckich przedpiersie posiadało jeszcze krenelaż, choć z racji wysokiego posadowienie nie był on używany do obrony a jedynie miał znaczenie wizualne.
Obwód murów podzamcza wzmocniono trzema podkowiastymi wieżami działowymi czy też bastejami oraz jedną półokrągłą, otwartą od wewnątrz, umieszczoną w narożniku północnym. Trzy południowe były w całości wysunięte przed sąsiednie kurtyny i zapewniały dobre pole do ostrzału flankowego (zwłaszcza obronę pobliskich bram), północna natomiast była bardzo płytka, zapewne z racji usytuowania na mniej zagrożonym odcinku obwarowań. Basteja południowo – zachodnia miała 12 metrów średnicy, mury grube na 1,5 metra i trzy kondygnacje rozdzielone drewnianymi stropami (ewentualnie cztery jeśli najniższa jest dziś zasypana lub nawet pięć jeśli doliczyć drewnianą lub szachulcową nadbudowę). Przyziemie pozbawiono otworów strzeleckich, ale na pierwszym piętrze rozmieszczono radialnie siedem odcinkowo przesklepionych, obustronnie rozglifionych otworów dla stojących strzelców. Drugie piętro posiadało trzynaście takich strzelnic, zapewniając intensywną siłę ognia bastei.
Przebudowa późnogotycka powiększyła również zabudowę mieszkalną na zamku górnym. Po stronie wschodniej wzniesiono kwadratowy w planie budynek dostawiony do starego pałacu, a północno – zachodnią część dziedzińca, przy murze obronnym wypełniło nowe dwupiętrowe skrzydło, zaopatrzone od strony majdanu w oparty na trzech filarach krużganek.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dnia dzisiejszego w formie otrzymanej na skutek nowożytnych przekształceń, choć o czytelnym pierwotnym układzie i z zachowaną w całości wieżą główną. Pałac zachował oryginalne mury jedynie do wysokości podłogi pierwszego piętra. Wyższe kondygnacje zostały na nowo wzniesione po 1520 roku i przebudowane w okresie nowożytnym. Jeszcze do niedawna znajdował się w nich zakład dla osób psychicznie chorych, być może jednak zostanie on wkrótce przeniesiony, a zamek udostępniony dla zwiedzających. Na znacznych odcinkach przetrwały późnogotyckie mury obronne dawnego podzamcza wraz z trzema podkowiastymi bastejami i pozostałościami płytkiej bastei północnej. Odcinek muru w północno – zachodniej części miasteczka zachował się do pełnej wysokości wraz z otworami strzeleckimi w przedpiersiu i ozdobnym krenelażem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.