Historia
Zamek Rožmberk został wzniesiony najpóźniej około połowy XIII wieku przez Vítka młodszego z możnego rodu Vítkowców, który pisał się z niego już w 1250 roku. Pierwotna nazwa zamku – Rosenberg, pochodziła z języka niemieckiego i była połączeniem znaku rodowego (róży) i wzgórza. Został on usytuowany na ważnym szlaku z Netolic, który pod zamkowym wzgórzem przekraczał bród na Wełtawie, a następnie przez Vyšší Brod i Zwettl prowadził do Linz i solnej komory.
Zamek był główną siedzibą rodu do lat 90-tych XIII stulecia, kiedy to utracił pierwszeństwo na rzecz Českiego Krumlova. Pomimo tego Rožmberk był wciąż utrzymywany i rozbudowywany. Prawdopodobnie pod koniec XIII lub na początku XIV wieku dla jednego z członków rodu zbudowano tzw. zamek górny, który jako wyżej położony dodatkowo zabezpieczał starszy zamek dolny. W 1362 roku natomiast osada pod zamkiem otrzymała przywilej wzorowany na królewskim Písku, stając się niewielkim lecz obwarowanym miastem. W okresach trudności finansowych rodu, Rožmberk czasem oddawano w zastaw. Przykładowo w 1420 roku, na początku wojen husyckich, miejscowe dobra przekazano Reinprechtowi z Walsee, którego ród posiadał Rožmberk do 1456 roku, a w 1464 roku oddano w zastaw Janowi Popelovi z Lobkovic. W czasach sporów i walk czeskiej szlachty z królem Jerzym z Podiebradów, właściciele zamku pozostawali po stronie władcy. Przez to w 1467 roku Rožmberk został oblężony przez wojska Zdenka z Šternberka. Zwolennicy króla sprowadzili wówczas odsiecz i przerwali oblężenie, lecz Šternberk zdołał podbić zamek na początku 1469 roku. Po pewnym czasie zdobywca oddał zamek prawowitemu właścicielowi, Janowi z Rožmberka. W 1522 roku miasto Rožmberk ogarnął olbrzymi pożar, który przeniósł się także na zamek górny. Zniszczenia były tak duże, iż poza wieżą główną większość zabudowań wówczas rozebrano.
W drugiej połowie XVI wieku zamek dolny został przebudowany na renesansową rezydencję, lecz już na początku XVII stulecia przestał być siedzibą Rožmberków. Na podstawie umowy z 1484 roku o wzajemnej sukcesji w przypadku wymarcia po mieczu jednej z rodzin, własność Rožmberków przeszła na ród ze Švamberka. Petr ze Švamberka zaangażował się jednak wkrótce w antyhabsburskie powstanie, przez co w 1619 roku zamek został zdobyty i przejęty przez cesarskiego generała Karla Bonaventurę Buquoya. Co prawda zginął on już w 1621 roku w bitwie pod Novým Zámkiem, jednakże w posiadaniu rodziny Buquoy, Rožmberk nad Vltavou pozostał aż do 1945 roku. W międzyczasie zamek dolny przechodził wiele przekształceń, zwłaszcza w XVII i XVIII wieku oraz w latach 1840-1857.
Architektura
Zamek został założony na wysokim i wąskim cyplu wzgórza, zamkniętym na południowym zachodzie ciasnym zakolem rzeki Wełtawy. Aby utrudnić dostęp do niego, cypel przekopano dwoma poprzecznymi rowami. Jeden przecinał grzbiet w najniższym punkcie na południowym zachodzie, drugi pogłębiał naturalny wąwóz, oddzielając cypel od szerokiej szyi na północnym wschodzie. Pozostałe boki zamku wyznaczały krawędzie naturalnych stoków, którymi cypel opadał na północ i południe do doliny rzeki. Rožmberk składał się z dwóch oddzielnych części: tzw. zamku górnego (koniec XIII lub początek XIV wieku) oraz prawdopodobnie starszego zamku dolnego w południowo-zachodniej, dolnej części cypla.
Zamek dolny była założeniem dwuwieżowym, przy czym starszą, jeszcze romańską była czworoboczna wieża południowo – zachodnia o wymiarach w planie 7,8×8 metrów. W kolejnej fazie (koniec XIII lub początek XIV wieku) dodano do niej od północnego – wschodu obwód murów, które biegnąc po krawędziach stoków wydzieliły wąski dziedziniec. Naprzeciwko wieży romańskiej usytuowano wówczas prostokątną w planie wieżę o wymiarach 6×7,2 metra, flankującą wjazd do zamku (możliwe, iż pierwotnie brama wjazdowa znajdowała się na południe od wieży romańskiej, a została przeniesiona po zbudowaniu zamku górnego). Najstarsze skrzydło mieszkalne wypełniło całą południowo – wschodnią część dziedzińca, gdzie zostało przystawione do wewnętrznych ścian muru obwodowego. Pod koniec XVI wieku pałac zamkowy został podwyższony o jedno piętro, a nowy budynek został dodany od frontu zamku. W wieży zachodniej sklepiono wówczas krzyżowo przyziemie, a na poziomie pierwszego piętra założono kaplicę z prezbiterium umieszczonym w wykuszu.
Głównym elementem zamku górnego była cylindryczna wieża (zwana Jakobínka) o średnicy 9,6 metra, której mury w przyziemiu osiągnęły 3,75 metra grubości. Dolna część wieży, wysoka na około 3 metry być może pochodzi jeszcze z końca XIII wieku, górna część, wykonana z innego, czerwonawego kamienia, może być późniejsza. Wieża ma wejście umieszczone na wysokości 12 metrów ponad obecnym dziedzińcem, a jego prostokątna wnęka i wspornik poniżej progu wskazują, że był dostępny przez most zwodzony. Wnętrze wieży podzielono na kilka pięter płaskimi stropami, oświetlonymi wąskimi, rozglifionymi oknami. Jedynie najwyższą kondygnację oświetlały cztery duże okna. Na samej górze znajdowała się obronna galeria z machikułami, spoczywająca na 28 wspornikach z kamienia, posiadających po trzy wybrzuszenia każdy, które otaczały stożkowy hełm. Wieżę usytuowano w najwyższym punkcie dziedzińca, pośrodku muru, który oddzielał podzamcze na północnym – wschodzie i szeroki parcham od wewnętrznego rdzenia zamku na górze.
Podzamkowa osada leżała w dolinie pod wzgórzem, na przeciwnym brzegu rzeki, która chroniła ją z trzech stron swym zakolem. Jej z grubsza trójkątny kształt zajmował około 4,6 ha, z niewielkim spadkiem terenu ku przedpolu na południu. Pośrodku znajdował się rynek z kościołem farnym w północnym narożniku i pobliską bramą z mostem wiodącym przez rzekę na teren podzamcza. W pozostałych dwóch narożnikach osady (południowo – zachodnim i południowo – wschodnim znajdowały się kolejne dwie bramy. Wszystkie umieszczone były w niskich, jednopiętrowych budynkach z przejazdami w przyziemiu. Obronę podzamkowej osady zapewniał mur obronny oraz przekop utworzony jedynie po stronie południowej (był on zbędny w pobliżu rzeki). Mur miał około 1,5 metra grubości i 7 metrów wysokości. Przypuszczalnie zwieńczony był krenelażem.
Stan obecny
Zamek dolny zachował się do dnia dzisiejszego, lecz niestety w formie uzyskanej na skutek wielokrotnych, gruntowych przekształceń nowożytnych. Pomimo tego z jego bryły wciąż wystają dwie średniowieczne, choć przekształcone wieże, a pierwotny układ zamku jest do dziś czytelny. Wnętrza zamku to głównie efekt neogotyckich prac z XIX wieku oraz pozostałości renesansowego wystroju (ścienne polichromie, stropy) z początku XVII stulecia. Z zamku górnego przetrwała jedynie wieża główna – bergfried, która szczęśliwie uniknęła większych przekształceń.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.