Historia
Zamek Roupov zbudowany został w bliżej nieznanym okresie XIII wieku, być może z inicjatywy niejakiego Držka z Roupova, znanego ze źródeł pisanych z połowy tamtego stulecia, członka ważnego rodu Drslaviców. Ta pierwotna, zapewne niewielka budowla, w czasach króla Jana Luksemburskiego była w posiadaniu Jana z Roupova, następnie jego syna Oty i wnuka Purkarta, po których została całkowicie przekształcona na skutek przebudowy z lat 1380-1394, przeprowadzonej przez syna Purkarta, Něpra z Roupova, ważnego urzędnika z czasów króla Wacława IV, od 1380 roku hofmistrza (ochmistrza) arcybiskupa Jana z Jenštejna.
W 1427 roku zamek został oblężony przez wojska husyckie. Jan I z Roupova by ocalić zamek i majątek przeszedł na stronę buntowników. W toku dalszych walk ród z Roupova znacznie się wzbogacił, głównie za sprawą zawłaszczania posiadłości kościelnych. Korzystne było także dla nich wierne stanie u boku króla Jerzego z Podiebradów w drugiej połowie XV wieku, dzięki czemu rodzina cieszyła się przychylnością władcy, obejmowała ważne urzędy i mogła w latach 1486-1493 przeprowadzić na zamku wielką, późnogotycką przebudowę. Przypuszczalnie nadzorował ją Jan II z Roupova, hofmistrz króla Jerzego. Drugi, młodszy etap przebudowy mógł mieć miejsce około 1500 roku, za synów Jana II, Hynka lub najmłodszego Jana. Współzamieszkiwanie braci w Roupovie mogło być przyczyną rozbudowy podzamcza i przystosowania go do pełnienia funkcji mieszkalnej. Ostatecznie prac tych zapewne nie ukończono, czy to za sprawą zmiany priorytetów po konsolidacji Roupova przez Jana, czy też z powodu wyczerpanie się środków.
Pod koniec XVI wieku renesansową przebudowę zamku przeprowadził Jan IV z Roupova. W jej wyniku Jan zadłużył się na taką wysokość, iż już w 1607 roku musiał sprzedać Roupov Janowi z Klenová, katolikowi i zwolennikowi cesarza Ferdynanda II. W 1704 roku, po niespełna stu latach w posiadaniu panów z Klenová, Roupov został sprzedany Janowi Jerzemu z Hauben, który dołączył go do swego majątku w Červenym Poříčí. Zamek popadł wówczas w zaniedbanie i ostatecznie w ruinę. Dodatkowo po pożarze pobliskiej wsi Merklín w 1817 roku został rozebrany w celu pozyskania materiału budowlanego.
Architektura
Zamek Roupov wzniesiony został na przestronnym szczycie niskiego wzgórza, zorientowanego na linii wschód – zachód, usytuowanego samotnie po południowej stronie małego strumienia. Pod koniec XIV wieku zamek najprawdopodobniej był budowlą bezwieżową, składającą się z trzech skrzydeł (podobnie jak zamek Krakovec) otaczających z grubsza prostokątny, lekko zwężający się ku południowemu – zachodowi dziedziniec. Choć zamek nie posiadał klasycznej wieży to skrzydło południowe, usytuowane na skalnej podstawie, mogło mieć charakter wieżowy, dominując nad resztą założenia. Dzięki wyższemu położeniu jego przyziemie znajdowało się na wysokości drugich pięter pozostałych skrzydeł. Skrzydło to przypuszczalnie zajmowało miejsce na którym znajdował się starszy, XIII-wieczny zamek.
Zachodnia część zamku była krótka, sięgająca wysokości dwóch pięter. Jej sklepione kolebkowo, niskie przyziemie dostępne było z dziedzińca i oświetlone pojedynczym prostokątnym, rozglifionym oknem. Również pierwsze piętro, dostępne z zewnętrznego ganku otaczającego wszystkie budynki od strony dziedzińca, było sklepione kolebkowo, ale pełniło już funkcje mieszkalne. Na drugie piętro prowadziły spiralne schody, usytuowane w narożniku dwóch skrzydeł. Znajdowała się tam wielka sala, która zajmowała całe piętro południowo – zachodniego narożnika skrzydła. Była ona zwieńczona dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego i oświetlona przez dwa prostokątne, wypełnione krzyżami okna od strony dziedzińca.
Budynek północny był wydłużonym prostokątem zajmującym cały północny front rdzenia zamku. W jego czołowej części znajdowały się dwie duże sale o różnej wielkości, z których większa została sklepiona. Skrzydło zwężało się w środkowej części o szerokość krużganka, mieszcząc na tym odcinku w przyziemiu trzy podsklepione pomieszczenia. Przestrzeń zachodnia przylegająca do skrzydła zachodniego oddzielona była przegrodą, będącą w zasadzie kontynuacją elewacji wewnętrznej (od strony dziedzińca) skrzydła zachodniego. Na poziomie piętra przestrzeń tą wypełniono komnatą o ścianach ocieplanych drewnianą okładziną, a później podsklepioną. Drugie piętro połączono portalem ze skrzydłem zachodnim, obok którego w murze utworzono półkę ścienną. Najwyższą, niską kondygnację stanowiła drewniana lub szachulcowa galeria obronna otaczająca poddasze. Po stronie północno – wschodniej zamku prawdopodobnie znajdowało się podzamcze, dostępne z zamku górnego przez wschodnią bramę.
Późnogotycka przebudowa z końca XV wieku zwiększyła obronność zamku, którego głównym problemem było podzamcze, w północno – wschodniej części zwrócone w stronę nieużytkowanej części wzgórza, gdzie również pięła się główna droga dojazdowa do zamku. Podzamcze obwiedziono kamiennym murem, wzmocnionym od czoła półokrągłą basteją i poligonalną wieżą z przystawionym od wewnątrz aneksem na schody. Piętra wieży początkowo planowano przeznaczyć na cele obronne, ale już w trakcie budowy plany zmieniono i większą część budowli ukończono z przeznaczeniem na funkcje mieszkalne. Obronę południowego i wschodniego przedpola, a także kontrolę nad dziedzińcem podzamcza powierzono masywnej, cylindrycznej wieży armatniej, posadowionej na skale i połączonej z dwoma kurtynami południowo – wschodnimi. Jej średnica wynosiła aż 17 metrów, a grubość murów dochodziła do 2,8 metra. Po przeciwnej stronie dziedzińca podzamcza, mur obronny zasilił otwarty od wewnątrz ryzalit, chroniący furtę umożliwiającą zejście do przekopu. Do wewnętrznej ściany muru podzamcza przystawiono niski murowany budynek stajni, podwyższony o jedno piętro w narożniku dziedzińca.
Półkolista basteja uzyskała mury o nierównej grubości, znacznie masywniejsze z dwóch najbardziej zagrożonych stron, cieńsze od strony dziedzińca i na kierunku zwróconym ku późnogotyckiej narożnej wieży. Prostokątne otwory strzeleckie wyposażone były wewnątrz w dębowe, kładzione poprzecznie belki, służące do zaparcia hakownic. Dodatkowo na wschodniej części zewnętrznej elewacji znajdował się osadzony na dwóch kamiennych konsolach wykusz, prawdopodobnie usunięty na skutek późniejszej przebudowy. Skierowany był on w stronę przedpola długiej kurtyny i bramy wjazdowej na podzamcze.
Narożną wieloboczną wieżę wzniesiono z kamienia łamanego i kwadr ciosanego piaskowca wzmacniającego narożniki. Północno – wschodni, skierowany w przedpole narożnik wieży, charakteryzujący się najgrubszymi murami, dodatkowo zaopatrzono w rodzaj ryzalitu o przekroju grotu, stanowiącego pogrubienie muru na całej wysokości budowli w najbardziej newralgicznym miejscu. Od zewnątrz przypominał on narożną, ryzalitową wieżyczkę, prawdopodobnie zwieńczoną osobnym, strzelisty dachem. Wewnątrz wieży najniższa, przykryta kolebką kondygnacja, wyposażona tylko w dostępne schodami wejście i pojedynczy otwór wentylacyjny, przeznaczona musiała być na magazyn uzbrojenia. Na wysoki parter wchodziło się przez aneks od strony dziedzińca i mały, podsklepiony przedsionek w grubości muru, w którego ścianie umieszczono wnękę na świecę lub kaganek. W głównym pomieszczeniu utworzono co najmniej jedno zamykane ryglem późnogotyckie okno. Trzecia kondygnacja dostępna była podobnym przedsionkiem jak druga, ale na piętrze łączył się on dodatkowo z małą komorą kuchenną, nie oddzieloną konstrukcyjnie od głównego pomieszczenia. Początkowo kondygnacja ta miała pełnić funkcje obronne, ale jeszcze przed ukończeniem budowy przeznaczono ją na cele mieszkalne, co wiązało się z zamurowaniem strzelnic i przepruciem okien w wyższych partiach wnęk. Funkcjonalna pozostała jedynie strzelnica południowo – wschodnia, z której można było prowadzić ostrzał boczny wzdłuż frontu podzamcza. Militarna rola budynku ostatecznie skupiła się na najwyższej kondygnacji o szachulcowej konstrukcji, skąd można było bronić najbliższego otoczenia zamku jedynie ręczną bronią strzelecką.
Zamek górny u schyłku średniowiecza został również rozbudowany. Od strony dawnego wjazdu wzniesiono nowe skrzydło z kuchnią o charakterystycznym ośmiobocznym kominie. Na parterze całe skrzydło podzielono na trzy części: przejazd bramny, sień wejściową i wspomnianą kuchnię. Przejazd otwierał się na podzamcze większym portalem uformowanym w ośli grzbiet oraz mniejszą furtą dla pieszych, obiema poprzedzonymi zwodzonymi mostami, przerzuconymi ponad fosą. Przejazd posiadał także boczne sedilia oraz graniczył s sienią, dostępną z dziedzińca przez portal siodłowy. Kuchnia przylegała jednym z narożników do skały zamku górnego. Ponad przejazdem i sienią znajdowały się jeszcze dwa piętra mieszkalne, połączone dodatkowo sklepionym krużgankiem na dziedzińcu z innymi skrzydłami rdzenia zamku.
Stan obecny
Utrata przez zamek w okresie nowożytnym funkcji mieszkalnej sprawiła, że jego rdzeń, czyli najważniejsza, zachodnia część, posłużyła w XVIII wieku jako materiał do budowy ogromnego spichlerza, stojącego do dziś na dziedzińcu. Z tego powodu Roupov to obecnie słabo zachowana ruina, która wyróżnia się na tle innych czeskich reliktów średniowiecznych budowli późnogotycką kuchnią. W lepszym stanie zachowały się zabudowania na terenie podzamcza, w czasach nowożytnych w dużej mierze zamieszkiwane lub wykorzystywane do celów gospodarczych. Pośród nich warto zwrócić uwagę na półkolistą basteję oraz późnogotycką poligonalną wieżę działową, przekształconą do celów mieszkalnych i w dużej części zachowaną w stanie z okresu późnego gotyku. Roupov jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Škabrada J., Pozdně gotická dělová bašta na hradě Roupově, „Průzkumy památek VII”, 2/2000.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.