Historia
Zamek biskupów praskich wzniesiony został na miejscu starszego dworu w drugiej połowie XII wieku (prawdopodobnie w latach 80-tych), w osadzie Roudnice nad Labem, przy starej drodze prowadzącej z Pragi do Litoměřic, w miejscu gdzie przekraczała rzekę, a następnie jej brzegiem ciągnęła się wąską doliną na północ do Miśni i Saksonii. Był to pierwszy murowany zamek na ziemiach czeskich nie wzniesiony z fundacji władcy. Pod koniec XIII wieku, za biskupa Tobiáša z Bechyně, jego podzamcze otrzymało od Wacława II przywilej posiadania własnych obwarowań i przekształciło się w miasto.
W latach 30-tych XIV wieku, za biskupa praskiego Jana IV z Dražic, zamek został przebudowany przez sprowadzony z Francji warsztat budowlany, prowadzący także prace nad nowym kamiennym mostem przy przeprawie przez rzekę. Prawdopodobnie kolejne prace nad rozbudową zamku i obwarowań miejskich (przekształcanych z drewniano – ziemnych w murowane) prowadzono w czasach Arnošta z Pardubic w latach 1344 – 1364 i Jana Očko z Vlašimia w okresie 1364 – 1378, kiedy powstała nowa wieża z kaplicą, a miasto powiększono o przedmieścia.
Podczas wojen husyckich zamek był dwukrotnie oblegany: w 1421 i 1425 roku. Pierwsze oblężenie prowadzili hejtmani Jan Roháč z Dubé, Jan Hvězda z Vícemilic i Bohuslav ze Švamberka. Za drugim razem zamek został podbity przez oddział prażan pod wodzą Václava Cardy z Petrovic. Od 1431 roku Roudnice były własnością Jana Smiřickiego, gdyż borykający się z problemami finansowymi biskup Konrád z Vechty zmuszony był wyprzedać część majątku. Po śmierci Jana w 1453 roku opiekunem jego nieletnich dzieci został Zdenek ze Šternberka.
W 1466 roku na zamku odbył się zjazd szlachty, która sprzeciwiała się królowi Jerzemu z Podiebradów. Z tego powodu rok później wojska królewskie obległy sześć zamków Zdeňka ze Šternberka, w tym Roudnice nad Labem. W 1468 roku burgrabią wyznaczono Zikmunda z Blatna, a następnie zamek oddano w zastaw królewskim zwolennikom. Naprawy po zniszczeniach z ostatnich konfliktów i późnogotycka rozbudowa zostały przeprowadzone w 1471 roku. Bardziej znacząca przebudowa miała miejsce w połowie XVI wieku z inicjatywy Viléma z Rožmberka. Największe jednak zmiany, oznaczające w zasadzie koniec średniowiecznego zamku, nastąpiły w latach 1652-1684, w czasach gdy był on własnością rodziny Lobkoviców. Pierwotna budowla w dużej części została wówczas zburzona, a pozostała część wtopiona we wczesnobarokowy pałac.
Architektura
Pod budowę zamku wybrano stromy południowy brzeg Łaby, a konkretnie terasę ze zboczem usytuowanym około 20 metrów ponad nurtem rzeki. Od strony zachodniej teren ten chroniony był przez naturalny wąwóz, który schodził drogą do brodu, zastąpionego w pierwszej połowie XIV wieku przez kamienny most. Na wschodzie zamek zabezpieczono głęboką fosą, spadającą na północną stronę w dół do rzeki. Po stronie południowej i zachodniej prawdopodobnie już od momentu powstania zamku funkcjonowało podzamcze, także zabezpieczone przekopem, ponad którym przerzucono wjazdowy most.
Głównym elementem zamku był podłużny budynek o długości około 39 metrów i szerokości 11,5 metra, wzniesiony z obrobionych bloków piaskowca i opoki. Jego mury dochodziły aż do 2 metrów grubości, lecz najbardziej niezwykłą cechą były półokrągłe i cylindryczne (właściwie okrągłe w 3/4) baszty, przystawione do zewnętrznych ścian od strony wschodniej, zachodniej i północnej. Baszty półokrągłe miały średnicę około 5 metrów i poszerzony cokół w dolnej części. Narożne baszty południowo – wschodnia i południowo – zachodnia także miały poszerzony cokół, lecz były nieco większe, gdyż mierzyły około 7 metrów średnicy. Pomiędzy nimi usytuowano pierwotne wejście do budynku. Wszystkie baszty wzniesiono z kamiennych kwadr o wysokości 40-50 cm oraz wlanej do środka mieszaniny kamienia i zaprawy. W narożnej baszcie południowo – wschodniej usytuowano kaplicę z podłużną nawą i półkolistą apsydą. Wewnątrz budynek posiadał częściowo wyciosane w skale, przykryte sklepieniem kolebkowym piwnice, a w przyziemiu wielką, dwunawową salę, zwieńczoną dziesięcioma polami sklepienia krzyżowego bez żeber, opartego na czterech środkowych filarach o naprzemiennie okrągłych i ośmiokątnych przekrojach i sześciennych głowicach. Pojedyncze kwadratowe pola sklepienne oddzielono od siebie gładkimi półokrągłymi łukami, opierającymi się o wystające ze ścian służki i środkowe filary. Salę oświetlało sześć wąskich, rozglifionych, prostokątnych okien. Ponad przyziemiem funkcjonowało niezachowane piętro. Być może w XIV wieku w czasach Arnošta z Pardubic i Jana Očko z Vlašimia budynek został nieznacznie przedłużony na wschód i zakończony masywną okrągłą wieżą mieszkalną z kaplicą (część ta mogła być również pierwotną). W okresie gotyckim zamek rozbudowano o wieżę bramną usytuowaną w południowej części dziedzińca.
W chwili powstania zamek przypominał francuskie donżony i pałac książęcy (potem królewski) w Pradze, w odróżnieniu od którego był jednak budowlą wolnostojącą i nie wkomponowaną w większy kompleks obronny (dlatego posiadał baszty narożne). Podobieństwo do obwarowań zamku praskiego jest tak uderzające, że nie może być przypadkiem, ale raczej świadomą intencją biskupa, który dzięki temu chciał wykazać siłę i bogactwo zbliżoną do jego suwerena. Odpowiadałoby temu również wyposażenie wnętrza. Mianowicie naprzemienne umieszczenie okrągłych i ośmiobocznych kolumn pod sklepieniami krzyżowymi w sali na parterze powtarzało wzór używany w tym czasie w kościele joannitów Panny Marii pod Řetězem w Pradze.
W drugiej połowie XIII wieku podzamcze przekształciło się w miasto, początkowo chronione obwarowaniami drewniano – ziemnymi, a następnie od drugiej ćwierci XIV wieku pierścieniem kamiennego, pozbawionego baszt muru oraz przekopem, przy czym nie ma pewności czy ten ostatni z powodu konfiguracji terenu znajdował się na całym obwodzie. Wiodły do niego cztery bramy: Praska (Szpitalna) na południowym – zachodzie, Řípska na południowym – wschodzie, Mostowa po północnej stronie zamku oraz Żydowska na zachodzie, wiodącą do klasztoru augustiańskiego. Wszystkie one za wyjątkiem Żydowskiej miały formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiach, przy czym brama Praska mogła być dodatkowo zaopatrzona w przedbramie.
Stan obecny
Z pierwotnego zamku do dzisiaj zachowała się tylko dolna część korpusu budynku i cztery z pierwotnych jego baszt, ukryte w piwnicy nowożytnego pałacu. Po rozbiórce górnej części jego obecna wysokość wynosi 8-10 metrów. Zwiedzanie romańskiej części dawnego zamku możliwe jest w ramach tras turystycznych barokowego pałacu Lobkoviców, udostępnionych każdego roku od kwietnia do października (poza sezonem turystycznym jedynie w weekendy).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.