Historia
Zamek biskupów praskich zbudowany został na miejscu starszego dworu w drugiej połowie XII wieku, prawdopodobnie w latach 80-tych tamtego stulecia, w osadzie Roudnice nad Labem, przy starej drodze prowadzącej z Pragi do Litoměřic, w miejscu gdzie przekraczała rzekę, a następnie jej brzegiem ciągnęła się wąską doliną na północ do Miśni i Saksonii. Był to pierwszy murowany zamek na ziemiach czeskich wzniesiony z fundacji innej niż królewska. Biskupia siedziba w Roudnice po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych już w 1184 roku jako „curia nostra Rudenitz”, a następnie w 1194 roku, gdy wspomniano „curia episcopalis que dicitur Rudnice”.
Pod koniec XIII wieku, za biskupa Tobiáša z Bechyně, roudnickie podzamcze otrzymało od Wacława II przywilej posiadania własnych obwarowań i przekształciło się w miasto. W latach 30-tych XIV wieku, za biskupa praskiego Jana IV z Dražic, zamek został przebudowany przez sprowadzony z Francji warsztat budowlany, prowadzący także prace nad nowym kamiennym mostem przy przeprawie przez rzekę. Prawdopodobnie kolejne prace nad rozbudową zamku i obwarowań miejskich (przekształcanych z drewniano – ziemnych w murowane) prowadzono w czasach Arnošta z Pardubic w latach 1344 – 1364 i Jana Očko z Vlašimia w okresie 1364 – 1378, kiedy konsekrowana została kaplica Panny Marii, a miasto powiększono o przedmieścia.
Podczas wojen husyckich zamek był dwukrotnie oblegany: w 1421 i 1425 roku. Pierwsze oblężenie prowadzili hejtmani Jan Roháč z Dubé, Jan Hvězda z Vícemilic i Bohuslav ze Švamberka. Za drugim razem zamek został podbity przez oddział prażan pod wodzą Václava Cardy z Petrovic. Od 1431 roku Roudnice były własnością Jana Smiřickiego, gdyż borykający się z problemami finansowymi biskup Konrád z Vechty zmuszony był wyprzedać część majątku. Po śmierci Jana w 1453 roku opiekunem jego nieletnich dzieci został Zdenek ze Šternberka.
W 1466 roku na zamku odbył się zjazd szlachty, która sprzeciwiała się królowi Jerzemu z Podiebradów. Z tego powodu rok później wojska królewskie obległy sześć zamków Zdeňka ze Šternberka, w tym Roudnice nad Labem. W 1468 roku burgrabią wyznaczono Zikmunda z Blatna, a następnie zamek oddano w zastaw królewskim zwolennikom. Naprawy po zniszczeniach z ostatnich konfliktów i późnogotycka rozbudowa zostały przeprowadzone w 1471 roku. Bardziej znacząca przebudowa miała miejsce w połowie XVI wieku z inicjatywy Viléma z Rožmberka. Największe jednak zmiany, oznaczające w zasadzie koniec średniowiecznego zamku, nastąpiły w latach 1652-1684, w czasach gdy był on własnością rodziny Lobkoviców. Pierwotna budowla w dużej części została wówczas zburzona, a pozostała część wtopiona we wczesnobarokowy pałac.
Architektura
Pod budowę zamku wybrano stromy południowy brzeg Łaby, a konkretnie terasę ze zboczem usytuowanym około 20 metrów ponad nurtem rzeki. Od strony zachodniej teren ten chroniony był przez naturalny wąwóz, który schodził drogą do brodu, zastąpionego w pierwszej połowie XIV wieku przez kamienny most. Na wschodzie zamek zabezpieczono głęboką fosą, skierowaną na północną stronę, w dół do rzeki. Po stronie południowej i zachodniej prawdopodobnie już od momentu powstania zamku funkcjonowało podzamcze, także zabezpieczone przekopem, ponad którym przerzucono most wjazdowy do biskupiej siedziby.
Głównym elementem zamku był podłużny budynek o szerokości 14,5 metra i długości co najmniej 30 metrów, a zapewne około 40-50 metrów, wzniesiony z obrobionych bloków piaskowca i opoki. Jego mury dochodziły aż do 2 metrów grubości, lecz najbardziej niezwykłą cechą były półokrągłe i koliste w 3/4 obwodu baszty, przystawione do zewnętrznych elewacji od strony zachodniej, północnej i zapewne wschodniej. Baszty półokrągłe miały średnicę około 5 metrów i poszerzony cokół w dolnej części. Narożna baszta południowo – zachodnia także miały poszerzony cokół, lecz była nieco większa, gdyż mierzyła około 7 metrów średnicy. Wszystkie baszty wzniesiono z kamiennych kwadr o wysokości 40-50 cm oraz wlanej do rdzenia muru mieszaniny kamienia i zaprawy. Być może w drugiej połowie XIV wieku, w czasach Arnošta z Pardubic i Jana Očko z Vlašimia, budynek został nieznacznie przedłużony na wschód i zakończony masywną okrągłą wieżą mieszkalną o średnicy 14,5 metra, choć część ta mogła być pierwotna, romańska, lub najpóźniej późnoromańska z drugiej połowy XIII wieku. W okresie pełnego gotyku masywna cylindryczna wieża mieszkalna byłaby już bowiem anachroniczna. Wtedy natomiast zamek z pewnością rozbudowano o wieżę bramną, usytuowaną w południowej części dziedzińca.
Wewnątrz romański budynek posiadał częściowo wyciosane w skale, przykryte sklepieniem kolebkowym piwnice. W przyziemiu zachodniej części mieściła się wielka, dwunawowa, pięcioprzęsłowa sala, zwieńczona sklepieniem krzyżowym bez żeber, opartym na czterech środkowych filarach o naprzemiennie okrągłych i ośmiokątnych przekrojach z sześciennymi głowicami. Pojedyncze kwadratowe przęsła sklepienne oddzielono od siebie gładkimi, półokrągłymi gurtami, opierającymi się o wystające ze ścian służki i środkowe filary. Salę oświetlało sześć wąskich, rozglifionych do wnętrza, prostokątnych okien. Ponad przyziemiem funkcjonowało jeszcze piętro. Wejście do niego znajdowało się od strony południowego dziedzińca, mniej więcej w jednej trzeciej długości, gdzie dostępne było schodami. W XVI wieku, a być może i wcześniej, wiodło ono do korytarzowego przedsionka, połączonego z trzema pomieszczeniami północnymi. Część zachodnią wypełniała duża sala o wymiarach około 11 x 11 metrów, oświetlana parami okien od zachodu i północy. Podobna komnata łączyła się z przedsionkiem na wschodzie. Dalej znajdowały się jeszcze dwa pomieszczenia, być może znajdujące się w części wtórnie przedłużonej. Wielką wieżę na tym poziomie zajmowała duża okrągła sala z trzema okazałymi wnękami okiennymi, przypuszczalnie mieszcząca odnotowaną w 1371 roku kaplicę.
W chwili powstania zamek przypominał francuskie donżony i pałac książęcy (potem królewski) w Pradze, w odróżnieniu od którego był jednak budowlą wolnostojącą i nie wkomponowaną w większy kompleks obronny (dlatego posiadał baszty narożne). Podobieństwo do obwarowań zamku praskiego było tak uderzające, że nie mogło być przypadkiem, ale raczej świadomą intencją biskupa, który dzięki temu chciał wykazać siłę i bogactwo zbliżone do jego suwerena. Odpowiadałoby temu również wyposażenie wnętrza. Mianowicie naprzemienne umieszczenie okrągłych i ośmiobocznych kolumn pod sklepieniami krzyżowymi w sali na parterze powtarzało wzór używany w tym czasie w kościele joannitów Panny Marii pod Řetězem w Pradze.
W drugiej połowie XIII wieku podzamcze przekształciło się w miasto, początkowo chronione obwarowaniami drewniano – ziemnymi, a następnie od drugiej ćwierci XIV wieku pierścieniem kamiennego, pozbawionego baszt muru oraz przekopem, przy czym nie ma pewności czy ten ostatni z powodu konfiguracji terenu znajdował się na całym obwodzie. Wiodły do niego cztery bramy: Praska (Szpitalna) na południowym – zachodzie, Řípska na południowym – wschodzie, Mostowa po północnej stronie zamku oraz Żydowska na zachodzie, wiodącą do klasztoru augustiańskiego. Wszystkie one za wyjątkiem Żydowskiej miały formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiach, przy czym brama Praska mogła być dodatkowo zaopatrzona w przedbramie.
Stan obecny
Z pierwotnego zamku do dzisiaj zachowała się tylko dolna część korpusu romańskiego budynku i cztery z pierwotnych baszt, ukryte w piwnicy nowożytnego pałacu. Po rozbiórce górnej części obecna wysokość średniowiecznego pałacu wynosi 8-10 metrów. Zwiedzanie romańskiej części dawnego zamku możliwe jest w ramach tras turystycznych barokowego pałacu Lobkoviców, udostępnionych każdego roku od kwietnia do października (poza sezonem turystycznym jedynie w weekendy).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.