Historia
Gotycki kościół Narodzenia Panny Marii został wzniesiony wraz z klasztorem augustianów z inicjatywy biskupa praskiego Jan IV z Dražic, na miejscu dawnego kościoła romańskiego, który został włączony do nowego kompleksu jako zakrystia. Wraz z przeprowadzoną w 1333 roku fundacją, biskup postanowił włączyć roudnicką parafię do klasztoru. Prezbiterium kościoła Narodzenia Marii Panny zostało konsekrowane w 1340 roku, a dalsza budowa klasztoru trwała do lat 60-tych XIV wieku.
Pierwszy etap budowy klasztoru nadzorowany był przez awiniońskiego mistrza Wilhelma, budowniczego między innymi gotyckiego mostu w Roudnicy. Do momentu śmierci fundatora zdołano wznieść oprócz prezbiterium kościoła wschodnie skrzydło klauzury z krużgankiem, kapitularzem i zakrystią (przekształconą ze starszego, romańskiego kościoła) oraz zaczęto budować trójnawowy korpus kościoła. W okresie rządów kolejnego biskupa, Arnošta z Pardubic, który w latach 1343-1364 był wielkim dobroczyńcom augustiańskiego zakonu, ukończono prace nad korpusem nawowym kościoła i zabudowaniami klauzury oraz krużgankami. Wiadomo, iż w 1352 roku Arnošt zezwolił braciom roudnickim na podzielenie dormitorium na mniejsze cele, zapewniając mnichom większą prywatność.
W 1421 roku najad husycki zniszczył zabudowania konwentu, lecz kościół znajdował się w rękach katolików aż do 1467 roku, kiedy to został przekazany utrakwistom. W ostatniej ćwierci XVI wieku ponownie zasklepiono prezbiterium kościoła. Niestety w 1676 roku pożar spowodował wielkie zniszczenia budowli, natomiast w latach 1725–1734 kościół i zabudowania klauzury przebudowano w stylu barokowym. Ich ostatnia poważna naprawa miała miejsce w 1938 roku.
Architektura
Gotycki kościół został wzniesiony jako trójnawowa bazylika o szerokim korpusie nawowym i wydłużonym prezbiterium z pięciobocznym zamknięciem od wschodu. Prezbiterium tej formy charakterystyczne było dla kościołów klasztornych, muszących pomieścić boczne stalle dla mnichów. Zachodnią część świątyni zwieńczono dwoma czworobocznymi wieżami, przy czym wieża północna w średniowieczu nie osiągnęła wysokości wyższej niż gzyms kapnikowy nawy głównej. Zarówno korpus nawowy jak i prezbiterium opięto licznymi, wysokimi przyporami i przepruto dużymi, ostrołukowymi oknami.
Wnętrze szerokiej nawy głównej przykryto na wysokości około 20 metrów, nad sześcioma przęsłami o mocno wydłużonych prostokątach sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Odpowiadające im prawie kwadratowe przęsła naw bocznych także zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. W prezbiterium cztery prostokątne przęsła o różnej szerokości przykryto sklepieniem krzyżowym, zaś wschodnie, wieloboczne zamknięcie sklepieniem pięciodzielnym. Nietypowo prezbiterium i nawa główna nie były rozdzielone arkadą tęczy, co zwiększało głębię kościoła na jego głównej osi.
Od strony południowej do chóru przylegała przesklepiona krzyżowo – żebrowo (dwa przęsła) i sześciodzielnie (wschodnie zamknięcie) zakrystia, będąca pierwotnie romańskim kościołem (pozostała z niego południowa i zachodnia ściana). W jej górnym piętrze umieszczone zostało armarium, czyli podręczny księgozbiór, udekorowany w latach 1410-1420 ściennymi polichromiami. Z korpusem nawowym sąsiadowały natomiast cztery skrzydła gotyckich, pokrytych ściennymi polichromiami krużganków, otaczających wirydarz i zapewniających komunikację z zabudową klauzury. Każdy z czterech ciągów krużganków dzielił się na sześć przęseł przykrytych sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opartymi na wiązkach służek, przy czym przęsła skrajne były narożnymi, współdzielonymi przez dwa ciągi. Na wewnętrzny ogród otwierały się one od wschodu czwórdzielnymi przeźroczami osadzonymi w dolnych partiach ostrołucznych wnęk, po jednej na każde przęsło pomiędzy dwoma przyporami. Przeźrocza rozdzielały filarki zamknięte półkolistymi arkadami, nadającymi krużgankom romanizujących cech południowo-francuskich katedr. Z pozostałych stron krużganek wyposażono w bardziej już typowe ostrołuczne okna maswerkowe z drugiej połowy XIV wieku.
Spośród zabudowań klauzury, najważniejsze i najstarsze było skrzydło wschodnie, ciągnące się od zakrystii w kierunku południowym. W jego wnętrzu mieścił się między innymi kapitularz – sala zebrań i obrad społeczności mnichów, nietypowo założony równolegle, a nie prostopadle do krużganka. Miał on trzy przęsła zwieńczone sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opadającym na konsole pokryte rzeźbioną dekoracją roślinną, maswerkową, maskami, maszkaronami i zwierzętami (gryf, lew). Dwuprzęsłowa sala na południe od kapitularza mogła być fraternią, a piętro skrzydła wschodniego najpewniej mieściło dormitorium, początkowo o formie pojedynczej dużej sali z siennikami niepoprzedzielanymi ściankami działowymi.
Stan obecny
Zabudowania klasztorne oraz kościół Narodzenia Panny Marii przetrwały do czasów współczesnych, ale zostały silnie przekształcone w okresie nowożytnym. Prace modernizacyjne objęły od strony zewnętrznej zwłaszcza korpus nawowy, wieże i prezbiterium powyżej okiennych archiwolt. Wewnątrz widoczne dziś sklepienie prezbiterium pochodzi z XVI wieku, w nawie głównej natomiast jest wynikiem gotyzujących prac z okresu baroku (pierwotne sklepienie znajdowało się 2 metry wyżej). Oryginalne sklepienia przetrwały jedynie w nawach bocznych. Spośród zabudowań klauzury średniowieczne mury zachowało jedynie skrzydło wschodnie wraz z sąsiednią zakrystią oraz krużganki. Te ostatnie posiadają obecnie trzy z czterech ciągów, bez zburzonej części północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.