Historia
Pierwsza wzmianka pisana o rotundzie św. Jerzego i Wojciecha pojawiła się w 1126 roku, kiedy to książę Sobiesław I na cześć zwycięstwa w bitwie pod Chlumcem w której pokonał cesarza Lotara, miał naprawić istniejącą już świątynię, choć w rzeczywistości doszło najpewniej do wystawienia całkiem nowej budowli na miejscu starszej. Budowa pierwotnego kościoła musiała mieć miejsce dużo wcześniej, być może w drugiej połowie XI wieku.
W 1273 roku góra Říp została wymieniona w bulli papieża Grzegorza X, potwierdzającej dobra i prawa klasztoru norbertanów na Strahovie. Nie wiadomo jednak kiedy zakonnicy weszli w posiadanie rotundy i wzniesienia na którym stanęła. Jakiś czas wcześniej Říp zaczęło tworzyć jedną własność z Mnetěš, wsią leżącą na południowym – zachodzie, która w bliżej nieokreślonym czasie stała się częścią wspólnego obszaru katastralnego (przez Mnetěš biegła główna droga z Říp do Pragi). W okresie późnego średniowiecza rotundę powiększono o nowe budynki o przeznaczeniu mieszkalno – sakralnym, przeznaczone dla duchownych zajmujących się administrowaniem okolicznych dóbr lub eremitów – pustelników.
W XVII i XVIII wieku kościół stał się popularnym miejscem pielgrzymek. W 1826 roku, a następnie w latach 1869-1881 przeprowadzono jego gruntowne remonty. Kolejnych napraw w duchu reromanizacji dokonano w latach 60-tych XX wieku. Pomniejszono wówczas otwory okienne, by przypominały wygląd pierwotnych, odtworzono we właściwym miejscu południowy portal i wymieniono posadzkę. Ze względu na pogarszający się stan historycznego kamienia w elewacjach kościoła, w 2009 roku budowla została otynkowana.
Architektura
Rotundę wzniesiono na szczycie góry Říp, przewyższającej o około 200 metrów okoliczny, pofałdowany teren, dzięki czemu jej sylwetka była już z daleka widoczna. Nawa rotundy otrzymała formę cylindryczną o średnicy 6,2 metra, otwartą na wschodzie na podkowiastą apsydę o średnicy 3,4 metra i głębokości 2,7 metra. Po stronie zachodniej do rotundy przystawiono cylindryczną wieżę o średnicy wnętrza przyziemia wynoszącej zaledwie 2,6 metra. Mury wieży zostały przewiązane z murami nawy, powstała ona więc w tym samym okresie.
Pierwotne, romańskie wejście do nawy znajdowało się po stronie południowej, wejścia północne i zachodnie w wieży zostały dodane dużo później. Północne związane mogło być z użytkowaniem cmentarza i kostnicy, a więc służyło do celów pogrzebowych (pierwsza wzmianka o cmentarzu pojawiła się pod koniec XVI wieku). Portal zachodni być może dobudowany został w okresie gotyku, gdyż miał ostrołuczne ościeża z profilowaniem zakończonym poziomo na cokole. Jego utworzenie mogło mieć związek z zastawieniem w późnym średniowieczu południowej części rotundy dwoma czworobocznymi przybudówkami: zachodniej, nieco mniejszej kaplicy o lekko trapezoidalnym rzucie i większej wschodniej, połączonej z kaplicą i nawą rotundy dawnym południowym portalem. Ta część służyła jako mieszkanie pustelnika lub kleryka i była wyposażona w piec, prawdopodobnie umieszczony za filarem w północno – wschodnim narożniku.
Wewnątrz zachodniej części nawy rotundy umieszczono emporę, pierwotnie dostępną z parteru nawy, poprzez południowo – zachodnie po strome, kamienne schody. W średniowieczu sklepione przyziemie wieży dostępne było z nawy, a górne partie wieży jedynie poprzez emporę, a następnie w górę po drabinie. Dolna część była natomiast oddzielnym pomieszczeniem (często występującym w kościołach emporowych), z zewnątrz dostępnym dopiero po przebiciu zachodniego wejścia. Nawę przykryto wciąż zachowanym sklepieniem kopulastym, spłaszczonym łukiem tęczowym. Apsydę zwieńczono konchą.
Stan obecny
Surowa i charakterystyczna rotunda, zbudowana na wyniosłej górze Říp, uważanej według tradycji za wczesnopogańskie miejsce kultu, stała się w XIX wieku jedną z symbolicznych budowli dla okresu początków kształtowania narodu czeskiego. Z pewnością przyczynił się do tego Kosmas z Pragi, pierwszy czeski kronikarz, który przekazał informacje o jej odbudowie w XII wieku. Z tego powodu stowarzyszenie patriotyczne przeprowadziło sto lat temu remont rotundy, a na przełomie lat 60 i 70-tych XX wieku dokonano jej reromanizacji. Niestety wszystkie te prace zostały słabo udokumentowane i nierzadko były szkodliwe dla zabytkowej substancji budynku (przekształcono wielokrotnie wszystkie portale i otwory okienne, usunięto emporę, zmienione profilowanie gzymsu łuku tęczy). Z oryginalnych romańskich elementów architektonicznych zachowało się jedynie sklepienie nawy i apsydy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gojda M., Trefný M., Říp a jeho kostel. K vývoji a kontextu rotundy svatého Jiří [w:] Opomíjená archeologie, svazek 2, Archeologie krajiny pod Řípem, Plzeň 2011.
Guth K., České rotundy, „Památky Archeologické”, XXXIV/1925.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.