Historia
Około połowy XII wieku na cyplu nad prawym brzegiem rzeki Jihlavy powstał rycerski, czy też książęcy dwór, na terenie którego wzniesiono po około 1160 roku kościół św. Piotra i Pawła. Jego fundacja prawdopodobnie była zasługą znojemskiego księcia z dynastii Przemyślidów, Konrada II Ottona, bowiem wyjątkowa architektonicznie i precyzyjnie wymurowana świątynia musiała zostać wzniesiona przez zagraniczną strzechę budowlaną, przybyłą najprawdopodobniej znad pobliskiego regionu naddunajskiego. Być może pracujący nad kościołem mistrz budowlany miał związki z Ratyzboną, na co wskazywałoby podobieństwo nazwy tegoż miasta (czesk. Řezno) z nazwą osady.
Pod koniec XII wieku, po likwidacji udzielnego księstwa znojemskiego, dwór opustoszał i pozostała na nim jedynie budowla sakralna. Najpóźniej w drugiej połowie XIII wieku ta pierwotnie prywatna świątynia uzyskała prawa parafialne, ze względu na wciąż funkcjonującą w sąsiedztwie wieś. Przed 1252 rokiem Řeznovice przypadły znojemskiemu probostwu Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, w 1259 roku klasztorowi w Oslavanach, a później komandorii templariuszy w Jamolicach i Templštejnie. W pierwszej połowie XIV wieku część wsi nabyli panowie z Lipy, a drugą ród z Šelmberka. Przedstawiciele którejś z tych rodzin musieli pełnić prawo patronatu nad kościołem.
Około połowy XVI wieku romańska zachodnia część kościoła została zburzona, a na jej miejscu wzniesiono nową, większą i zaopatrzoną w kruchtę nawę. Niewielkie zmiany w postaci renesansowych malowideł, wprowadzono też do pozostałej części romańskiej budowli. W XVIII wieku na wschodzie dobudowano zakrystię, zburzoną już w 1893 roku. Wtedy też powiększono okna w dwóch apsydach i nawie. W 1947 roku poddano renowacji ścienne polichromie wewnątrz kościoła.
Architektura
Kościół wzniesiony został z dokładnie opracowanych ciosów, z których najmasywniejsze wybrano do wzmocnienia narożników. Zbudowano go pośród zabudowań dworu, na wzniesieniu nad południowym brzegiem rzeki Jihlavki. Utworzony został z sześcianu na planie kwadratu, do którego trzech boków, mianowicie od północy, południa i wschodu, dostawiono płytkie półkoliste apsydy, co nadało budowli nietypowy dla regionu południowych Moraw układ i formę, charakterystyczne dla podobnych, pochodzących z XI i XII wieku kościołów z Lombardii oraz kaplicy w bawarskiej Ratyzbonie. Do zachodniego boku pierwotnie przylegał płytki czworoboczny aneks o charakterze nawy lub westwerku, posiadający wysokość zbliżoną do apsyd i prawdopodobnie przykryty dachem dwuspadowym. Dach ten zakończony był przy fasadzie trójkątnym szczytem oraz ujęty od północy i południa kamiennymi rynnami. Nad centralnym sześcianem nadbudowano wieżę o rzucie ośmioboku, przykrytą ostrosłupowym dachem o ośmiu połaciach.
Spośród apsyd wschodnia była nieco mniejsza, przebita trzema wąskimi, obustronnie rozglifionymi oknami o półkolistych zamknięciach. Pozostałe apsydy oświetlały jedynie pojedyncze otwory osiowe. Oryginalnie wszystkie apsydy były od zewnątrz udekorowane fryzem arkadowym, a wewnątrz przykryte konchami. Apsydę wschodnią oprócz lepszego oświetlenia wyróżniała również podniesiona posadzka, dostępna kilkoma stopniami. Zapewne pełniła ona rolę prezbiterium, podczas gdy pozostałe apsydy w ogólnej kompozycji przypominały transept. W XIV wieku wnętrze apsydy północnej, a w XV wieku wschodniej zostały pokryte malowidłami ściennymi.
Centralną część kościoła na rzucie ośmioboku ozdobiono od zewnątrz na każdym z boków półkoliście zamkniętą wnęką, ponad którymi umieszczono romańskie dwudzielne przeźrocza – biforia. Ze względu na wnękę zachodnią, której nie chciano przysłonić, dwuspadowy dach czworobocznego aneksu zapewne został specjalnie obniżony, poprzez nadanie mu nietypowego, załamanego profilu. Wewnątrz centralną część kościoła przykryto sklepieniem krzyżowym z półkolistymi łukami, którego masa równoważyła nakładanie się ciężaru ścian ośmiobocznej wieży na pryzmatyczny rdzeń (ściany części ośmiobocznej musiały być poprowadzone pod skosem w stosunku do czworobocznej podstawy). Ośmioboczną wieżę podzielono wewnątrz drewnianym stropem na dwie kondygnacje, ale funkcje użytkowe pełniła zapewne tylko górna część na poziomie przeźroczy, a niska i ciemna przestrzeń między sklepieniem a stropem zapewne odwiedzana była jedynie na wypadek remontów.
We wnętrzu zachodniego aneksu mieściła się empora, być może połączona nadwieszaną kładką z pobliskim dworem oraz oświetlana od zachodu wielodzielnym przeźroczem. Przyziemie aneksu przypuszczalnie było przesklepione kolebką i otwarte na centralną część kościoła. Z empory można było przejść do wieży kościelnej, na jedno z jej pięter. Z wnętrzem kościoła empora skomunikowana była także schodami umieszczonymi w grubości muru południowego. Z ich powodu południowa ściana czworobocznego aneksu była grubsza od pozostałych. Aby zachować symetrię od strony zewnętrznej, pogrubienie muru było widoczne jedynie wewnątrz, co z kolei sprawiało, iż przyziemie empory nie otwierało się na centralną część osiowo.
Stan obecny
Kościół řeznovicki jest bardzo ważnym zabytkiem architektury romańskiej o rzadko spotykanym na terenie Moraw układzie i jednym z nielicznych zachowanym w tak dobrym stanie budynkiem tego rodzaju w całej Republice Czeskiej. Przekształceniu w okresie nowożytnym uległ jedynie zachodni aneks kościoła oraz okna w apsydzie północnej i południowej. Nie zachowały się również na nich zdobienia w postaci fryzu arkadowego. Na miejscu romańskiego aneksu/westwerku stoi obecnie wczesnonowożytna nawa o dużo większych gabarytach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Konečný L., Kuča K., Zjišťovací průzkum a rekonstrukce románského kostela sv. Petra a Pavla v Řeznovicích, „Archæologia historica”, 13/1988.