Historia
Wieś Rataje pojawiła się na kartach źródeł pisanych po raz pierwszy w 1289 roku, kiedy to dzierżył ją niejaki Přibyslav. Wkrótce później przeszła na własność panów z Užic, jednak po ich wystąpieniu przeciwko władzy Wacława II, król odebrał im Rataje i przekazał biskupstwu praskiemu w ramach rekompensaty za poniesione wcześniej szkody. Na początku XIV wieku osadę posiadał Hynek z Dubé, a wkrótce potem Jindřich z Lipy, któremu prawdopodobnie biskup Jan IV z Dražic oddał część majątku pod opiekę w chwili udania się do Awinionu w 1318 roku. Jindřich przywłaszczył sobie Rataje, a z jego inicjatywy wzniesiono obydwa ratajskie zamki oraz miejskie mury obronne. Zamek Przedni (zwany także Górnym) po raz pierwszy został wspomniany w źródłach w 1346 roku.
W latach 60-tych XIV wieku Rataje przeszły na własność panów z Pirkštejnu, którzy swą główną siedzibą umieścili w drugim ratajskim zamku – Pirkštejnie. Zamek Przedni miał wówczas znaczenie przede wszystkim wojskowe i obronne. Od 1420 roku Rataje były własnością Hynka Ptáčka z Pirkenštejna, znanego polityka i dowódcy okresu wojen husyckich, jednego z najważniejszych stronników strony utrakwistycznej. W Ratajach przebywał on często, choć jego główną siedzibą była Polná. Trzy lata po jego śmierci w 1444 roku zamek spłonął, lecz prawdopodobnie został odbudowany jeszcze w pierwotnym kształcie. Był wówczas własnością krewnego Hynka, Jana Čabelickiego z Soutic. W 1463 roku Rataje przejął drogą koligacji małżeńskich syn króla Jerzego z Podiebradów, Viktoryn, od 1469 roku więzień króla węgierskiego Macieja Korwina. Po uwolnieniu dzierżył on zamek do 1487 roku, kiedy to sprzedał go Bohuslavowi ze Švamberka. Dla Švamberków Rataje stanowiły jedynie małą część ich wielkiego majątku, dlatego w 1524 zamienili je z Václavem Robmhapem na inne, dogodniej położone dobra.
W 1528 roku nowy właściciel miasta, Ladislav Malešický z Černožic, dokonał gruntownej przebudowy zamku na renesansową rezydencję. Przeniósł on wówczas do niego swą główną siedzibę, co zapoczątkowało stopniowy upadek drugiego z ratajskich zamków. Kolejne drastyczne, tym razem barokowe zmiany w wyglądzie Zamku Przedniego, nastąpiły w 1672 roku w czasach Franciszka Maksymiliana z Talmberka. Na początku XVIII wieku Rataje kupił Václav Oktavián Kinský. W mieście przebywał on rzadko, przez co dawny zamek stracił funkcję pańskiej siedziby, a mury miejskie popadły w całkowite zaniedbanie. Ostatnie zmiany w wyglądzie zamku nastąpiły w pierwszej połowie XIX stulecia, kiedy to zasypano fosy i zburzono budynek bramny.
Architektura
Zamek wzniesiono na wschodnim krańcu podłużnego wzgórza, które zostało objęte osadnictwem wiejskim, a później przekształcone w miasto Rataje. Wzgórze to od północy ograniczone było rzeką Sazawą, a od południa i zachodu doliną łączącego się z nią strumienia. Wraz z zamkiem Pirkštejn, który znajdował się na cyplu po przeciwległej, południowo – zachodniej stronie, Zamek Przedni blokował jedyne dogodne wjazdy na teren wzgórza i osady. Od strony wschodniej został zabezpieczony głębokim poprzecznym przekopem i połączony z miejskimi obwarowaniami, w których na południe od zamku utworzono miejską bramę. Zamek chroniony był także przekopem od strony miasta, czyli od zachodu. Przerzucono tam zwodzony most, prowadzący wpierw na podzamcze z zabudową gospodarczą, a później na teren miasta.
Rdzeń zamku miał w planie kształt czworoboku z obszernym dziedzińcem wytyczonym przez mury obwodowe. W jego północnej części znajdował się budynek mieszkalny – prostokątny dom z piwnicami, przyziemiem oraz piętrem, ponad którym być może, wzorem innych zamków tego okresu, znajdowało się drewniane lub szachulcowe poddasze. Pomieszczenia przyziemia były sklepione i oświetlane od strony dziedzińca małymi ostrołukowymi oknami. Po stronie wschodniej znajdował się drugi czworoboczny budynek lub być może wieża, z charakterystycznym wykuszem opartym na dwóch wysokich przyporach, opadających wprost do fosy. Przejazd z zamku na zachodnie podzamcze prawdopodobnie ochraniał budynek bramny, jednak kształt i układ pozostałej pierwotnej zabudowy jest słabo rozpoznany z powodu braku wykopalisk archeologicznych i późniejszych przekształceń.
Osada Rataje zajmowała około 2,5 ha ze z grubsza trójkątnym rynkiem pośrodku, z którego w stronę bram wybiegały dwie ulice: ku południowemu – zachodowi i ku stronie wschodniej. Pierwsza z nich mijała poprzeczny przekop zamku Pirkštejn, sama jednak brama południowo – zachodnia z uwagi na wysoki spadek terenu była go pozbawiona. Brama wschodnia i całe przedpole na tamtym kierunku (wraz z Zamkiem Przednim), jako położone na najbardziej dogodnym podejściu, było już zabezpieczone szeroką suchą fosą. Obronę ratajskiej osady zapewniał mur obronny, choć nie ma pewności czy został on wzniesiony na całym obwodzie, zwłaszcza na chronionej skalnymi skarpami części północnej (mógł także zostać tam zbudowany ale zaniknąć na skutek obsunięć stoków). Jego grubość w pobliżu bramy południowo – zachodniej wynosiła około 2 metrów, ale na innych odcinkach była już dużo mniejsza, wynosząca około 0,7 metra. W linii muru umieszczono nieznaną ilość drobnych, półkolistych, zapewne otwartych od strony miasta baszt. Obie bramy były zwykłymi przejazdami w murze, przy czym brama południowo – zachodnia zamykana była jedynie wrotami. Kontrolę nad nimi miały garnizony obydwu ratajskich zamków.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z pierwotnego, średniowiecznego zamku zachowały się jedynie piwnice skrzydła północnego oraz mury obwodowe na poziomie przyziemia. Najbardziej charakterystyczny, oryginalny element widoczny jest po stronie wschodniej, gdzie przetrwały dwie przypory dawnego wykusza. Poza tym zamek został całkowicie przekształcony w nowożytny pałac. Jest on częściowo otwarty dla turystów, między innymi mieści się w nim muzeum Centralnego Posázavia. Po południowej stronie zamku widoczne są niewielkie relikty miejskiego muru obronnego wraz z jedną półkolistą basztą. Drugi zachowany fragment muru znajduje się przy miejskiej bramie południowo – zachodniej, poddanej nowożytnej renowacji i przekształceniom przy użyciu cegieł w pierwszej połowie XX wieku. Kolejne relikty obwarowań miejskich widoczne są na odcinku południowym, na tyłach posesji mieszkalnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.