Historia
Początki osady Rakovník sięgają pierwszej połowy XIII, a po raz pierwszy została ona wspomniana w źródłach pisanych w 1252 roku, jako siedziba (civitas) sędziego. W okresie panowania Wacława II nabyła prawa miejskie, potwierdzone następnie przez Jana Luksemburskiego w 1319 roku. Rakovník był miastem komorniczym, które w odróżnieniu od wolnych miast królewskich bezpośrednio podporządkowanych władcy, administrowane było przez hejtmana pobliskiego zamku Křivoklát. Ponadto zostało oddane w zastaw Vilémowi Zajícowi z Valdeka, po nim Oldřichowi Pluh z Rabštejna, a od 1343 roku mieszczaninowi kutnohorskiemu Heynlinowi Eylowerowi. W 1347 roku w posiadanie miasta wszedł król Karol IV.
W czasie wojen husyckich Rakovník wciąż związany był z zamkiem Křivoklát, zdobytym w 1422 roku przez prażan. Zamek nie nadawał się już później do obrony więc hejtman Žibřid z Chříč uciekł przed katolickimi panami Hanušem z Kolowrat i Alešem ze Šternberka do Rakovníka, gdzie chciał się bronić w kościele św. Bartlomieja. Hanuš i Aleš zdobyli a następnie spalili bronione drewniano – ziemnymi obwarowaniami miasto, jednak kościół pomimo zniszczeń zdołał się obronić. Od tamtego czasu Rakovník znajdował się w posiadaniu Aleša, który oficjalnie uzyskał miasto w zastaw od Zygmunta Luksemburczyka po bitwie pod Lipanami. W kolejnych latach mieszczanie często uczestniczyli w zbrojnych wyprawach Šternberków, co sprowadziło odwet ich przeciwników i pożar miasta gdzieś między 1447 a 1449 rokiem. Od 1453 roku Rakovník powrócił pod zarząd królewskiej komory, przynosząc mieszczanom potwierdzenie i rozszerzenie ich przywilejów. W latach 60-tych XV wieku miasto stało wiernie u boku króla Jerzego z Podiebradów, wspierając go finansowo i militarnie.
Murowane fortyfikacje w Rakovníku wzniesiono dość późno, gdyż ich budowę rozpoczęto po 1516 roku, na miejscu wcześniejszych obwarowań drewniano – ziemnych, pomimo tego, iż prawo do ich budowy miasto otrzymało już w 1471 roku od Jerzego z Podiebradów. Zapewne prace budowlane odłożono wówczas z powodu nie najlepszej sytuacji gospodarczej i prowadzonej odbudowy kościoła św. Bartłomieja. W XVI wieku najwcześniej przystąpiono do budowy najbardziej newralgicznych punktów – bram miejskich, a następnie zaczęto stopniowo wymieniać drewniane fortyfikacje na murowane. Prawdopodobnie prace nad nimi nigdy nie zostały ukończone. Ich budowa związana była z okresem wielkiej pomyślności i dobrobytu miasta, lecz w latach 30-tych XVI wieku zarzucono już budowę muru obronnego na najlepiej chronionej naturalnymi warunkami terenu południowej stronie miasta.
W latach 1546-1547 Rakovník nie wziął udziału w powstaniu antyhabsburskim, dzięki czemu uniknął późniejszych reperkusji i uzyskał kolejne przywileje, aż w końcu w 1588 roku podniesiono go do rangi miasta królewskiego. W pierwszej połowie XVII wieku czas prosperity miasta został przerwany przez wojnę trzydziestoletnią. W jej trakcie Rakovník był kilkukrotnie ograbiany i pustoszony, co doprowadziło do tego, iż pod koniec XVII wieku miasto zostało niemal wyludnione. Okres upadku został przezwyciężony w XVIII wieku, wówczas już jednak późnośredniowieczne obwarowania były przestarzałe i niepotrzebne. Ostatecznie w większości zostały rozebrane do połowy XIX stulecia.
Architektura
Miasto założono na niskim terenie na lewym, północnym brzegu strumienia rakovníckiego. Od południa chronione było doliną strumienia oraz tworzonymi przez niego jeziorami, ale na północy teren wyraźnie piął się w górę, co nie tworzyło dobrych warunków dla obronności osady. Obwarowania Rakovníka założono na planie wydłużonego na linii wschód – zachód wieloboku o znacznych jak na miasta komornicze wymiarach 400 x 50 metrów (około 19 ha), z dwoma ściętymi narożnikami po stronie zachodniej oraz jednym ściętym narożnikiem po stronie południowo – wschodniej, gdzie usytuowany był kościół św. Bartłomieja. Sama świątynia także była ufortyfikowana, jeszcze przed wzniesieniem murów miejskich otaczały ją obwarowania drewniano – ziemne. Wjazd w ich obręb znajdował się od zachodu, od strony długiego prawie na całe miasto rynku. Z zachodnich narożników rynku wybiegały trzy główne ulice, połączone z bramami miejskimi za wyjątkiem drogi północnej, gdzie być może pierwotnie znajdowała się brama, ale w trakcie przebudowy późnogotyckiej została przesunięta bardziej na wschód, na wyżej położone miejsce terenu. Kolejna droga łączyła z bramą wschodni kraniec rynku, na północ od kościoła farnego.
Trzonem obwarowań był mur miejski, wzmocniony otwartymi do wewnątrz basztami i poprzedzony od zewnątrz fosą, poprowadzoną za niewielkim pasem wolnej przestrzeni. Przed przekopom od strony przedpola funkcjonował jeszcze ziemny wał, utworzony na całym obwodzie poza stroną południową, gdzie wystarczającym zabezpieczaniem były podmokłe i ciężkie tereny wokół strumienia. Grubość muru w przyziemiu wynosiła 1,2 metra (1,4 metra po stronie północnej obwodu) i zwężała się ku górze. Zwieńczony był chodnikiem straży umieszczonym na drewnianym lub szachulcowym ganku, najpewniej obustronnie zwisającym nad murowaną częścią kurtyn i zaopatrzonym w otwory strzeleckie. Sama kamienna część muru o wysokości około 6 metrów nie posiadała żadnych otworów strzeleckich.
Baszty wzniesione zostały na planie półkola. W większości były otwarte od strony miasta, jedynie baszta narożna północno – wschodnia wzniesiona została jako pełna, cylindryczna. Rozmieszczono je po całym obwodzie w odległościach około 60-90 metrów. Ich pierwsze piętra znajdowały się na wysokości ganku obronnego kurtyn, ale posiadały jeszcze piętra drugie konstrukcji drewnianej lub szachulcowej i wysokie zadaszenia (nie wiadomo czy pierwotne), były więc wyższe od sąsiadujących partii muru obronnego. Obie kondygnacje murowane (przyziemie i pierwsze piętro) wyposażone były w kluczowe otwory strzeleckie, minimalnie po trzy na każdej z nich. Pierwsze piętra skomunikowane były z gankami na kurtynach, przypuszczalnie przyziemia były natomiast dostępne z poziomu gruntu.
Do miasta prowadziły cztery główne bramy, osadzone w czworobocznych wieżach bramnych i kilka mniejszych furt. Po stronie wschodniej umieszczono bramę Praską, natomiast po stronie zachodniej funkcjonowała brama św. Idziego, a na południu brama Lubenská. Najbardziej reprezentacyjną formę otrzymała położona po stronie północnej brama Wysoka (Lounská), która była także najwyższą (dziś 46 metrów wysokości, 31 metrów bez dachu) i usytuowaną w najwyższym punkcie terenu linii obwarowań. Z tego powodu pełniła także rolę strażniczo – ostrzegawczej wieży miejskiej, zaopatrzonej na najwyższym piętrze w dzwon, a na poddaszu w mieszkanie trębacza. Otrzymała ona w planie podobne wymiary jak brama Praska ale bardziej masywne mury, mieszczące sześć kondygnacji z których przejazd bramny i pierwsze piętro zasklepiono, a kolejne cztery zwieńczono stropami. Trzy dolne kondygnacje połączono murowaną klatką schodową osadzoną w bocznym aneksie, natomiast wyżej prowadziły drewniane schody. W odróżnieniu od bramy Praskiej do Wysokiej nie można więc było wejść z poziomu ganku w kurtynie murów z pierwszego piętra, dopiero na trzecim piętrze opadały do niego wewnętrzne drewniane schody. Murowana część wieży zakończona została otwartą galerią obronną, z której nadmiaru wody pozbywały się trzy rzygacze o zoomorficznych kształtach i jeden o kształcie antropomorficznym (żaba, świnia, lew i mieszczanin). Obok nich umieszczono panele z piaskowca z maswerkiem o motywach trójliści i ze znakami cechów rzemieślniczych Wieżę oświetlały dość duże czworoboczne oraz ostrołuczne na czwartym piętrze okna, od zachodu podwieszono także jeden latrynowy wykusz. Ochronę wjazdu zapewniały dwuskrzydłowe wrota przy zewnętrznym portalu oraz podnoszony do płytkiej wnęki zwodzony most. Bramę zaopatrzono także od czoła (od północy) w krótkie przedbramie, zamykane jedynie dwuskrzydłowymi wrotami. Mostu zwodzonego od zewnątrz nie zastosowano gdyż przekop przebiegał pod przedbramiem (wciąż funkcjonował zwodzony most głównej wieży bramnej), planowana była natomiast budowa barbakanu (wyburzono w tym celu nawet część ściany wschodniej przdbramia, ale ostatecznie dalsze prace zarzucono). W obu bocznych ścianach przedbramia przebito osadzone we wnękach kluczowe otwory strzeleckie, koronę ścian tworzył zaś otwarty chodnik straży z krenelażem. Jego merlony wyposażono w kolejne kluczowe otwory strzeleckie.
Brama Praska wzniesiona została na planie zbliżonym do kwadratu o bokach długości 10 metrów. Otrzymała cztery kondygnacje z przyjazdem w przyziemiu i trzema piętrami, wyżej bez obronnej kondygnacji lub ganku, natomiast z wysokim dachem kalenicowym i czterema narożnymi bartyzanami, pierwotnie konstrukcji szachulcowej. Przykryty kolebką i dostępny przez ostrołuczne portale, przejazd zamykany był dwuskrzydłowymi wrotami oraz mostem zwodzonym chowanym do płytkiej wnęki przy zewnętrznym portalu. Funkcjonowanie zwodzonego mostu możliwe było dzięki wysunięciu całej wieży bramnej w stronę fosy, przed linię muru obronnego. Na pierwsze piętro wchodziło się z poziomu gruntu od północy, poprzez czworoboczną przybudówkę, na południu zaś funkcjonował portal prawdopodobnie prowadzący na ganek obronny. Wewnątrz wieży wszystkie górne kondygnacje łączyły zwykłe drewniane schody, oświetlenie natomiast zapewniały nieduże czworoboczne okna i tylko jedna kluczowa strzelnica. Brama Praska nie posiadała żadnego przedbramia.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z dawnych fortyfikacji zachowały się nieliczne fragmenty muru obronnego bez baszt, dwa fragmenty fosy oraz dwie bramy miejskie: Wysoka (Lounská) po stronie północnej i Praska po stronie wschodniej. Obecnie w Praskiej znajduje się nieduże muzeum miejscowego bractwa strzeleckiego. W pomieszczeniach bramy Wysokiej pokazywane są gotyckie obrazy ołtarzowe z XV i XVI wieku oraz archiwalne zdjęcia Rakovníka przedstawiające urokliwe, często nie zachowane zakątki miasta. Brama służy także jako platforma widokowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cechner A. Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 39. Politický okres rakovnický, Praha 1915.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.