Historia
Początki zamku Rabí nie zostały odnotowane z przekazach pisemnych. Prawdopodobnie pierwotny, niewielki zamek został zbudowany około połowy XIV wieku przez ród z Budětic, należący do ważnej południowo-czeskiej rodziny panów z Velhartic. Wskazywałyby na to badania dendrochronologiczne drewnianych elementów donżonu, pomimo wcześniejszych przypuszczeń, iż budowę mógł zapoczątkować jeszcze w XIII stuleciu ród Wittelsbachów, tworzących obronny punkt w północnej części swych posiadłości, która powróciła do Królestwa Czeskiego w 1273 roku. Na XIV-wieczne początki zamku wskazywałaby także podobieństwa donżonu w Rabí z główną wieżą zamku Nový Herštejn, który również powstał z inicjatywy przedstawiciela rodu z Velhartic.
Pierwsza informacja pisemna o Rabí odnotowana została dopiero w 1380 roku, kiedy to jego właścicielem był Půta Švihovský z Rýzmberka. Po nim na przełomie XIV i XV wieku zamek przejął jego brat Břeněk Švihovský z Rýzmberka, który powiększył i rozbudował pierwotne założenie. Dzięki temu Rabí zaczęto uważać za jedną z najsilniejszych warowni w Czechach.
W czasie wojen husyckich zamek należał do syna Břeňka, Jana Rabskiego (Švihovskiego), zwolennika katolickiej strony konfliktu. Z tego powodu w latach 1420-1421 Rabí było dwukrotnie oblegane przez armię kierowaną przez wybitnego dowódcę taborytów, Jana Žižkę z Trocnova. Podczas pierwszego oblężenia wiosną 1420 roku załoga poddała się bez walki, a zwycięscy husyci zrabowali kosztowności i spalili pod zamkiem siedmiu schwytanych kapłanów. Drugie oblężenie, prowadzone latem 1421 roku, miało bardziej zacięty przebieg. W trakcie walk Jan Žižka stracił drugie oko, lecz ostatecznie husyci ponownie zdobyli zamek i spowodowali ogromne szkody w okolicznych majątkach. Jan Švihovski po paru latach odbudował Rabí.
Ród Švihovskich dzierżył zamek również po zakończeniu religijnych konfliktów. W 1450 roku był w posiadaniu Viléma młodszego Švihovskiego z Rýzmberka, a od 1479 roku Půty Švihovskiego z Rýzmberka, który sprawował urząd ziemskiego sędziego i był jednym z najbogatszych szlachciców w kraju. Rozpoczął on pod koniec XV wieku gruntowną, późnogotycką przebudowę zamku, którą być może nadzorował słynny architekt Benedykt Rejt, choć nie zostało to jednoznacznie potwierdzone. Nowe fortyfikacje miały nadążać za szybko rozwijającą się sztuką oblężniczą i być przystosowane do użycia broni palnej. Prace nad nimi prowadzone były jednak niekonsekwentnie, przy zmieniających się planach, co wydłużyło proces budowy do około 1530 roku, kiedy to z powodu gigantycznych kosztów został on przerwany. Przypuszczalnie wielkie inwestycje budowlane przyczyniły się do finansowego upadku rodu Švihovskich. Ostatecznie zostali oni zmuszeni do sprzedania Rabí w 1549 roku, co zapoczątkowało stopniowy upadek zamku.
W drugiej połowie XVI wieku kolejnymi właścicielami Rabí byli: Jindřich Krucpach z Trachenberka, Diviš Malovec z Libějovic, Vilém z Rožmberka oraz od 1570 roku Adan Chanovský. W okresie rządów tego ostatniego zamek zatracił funkcję rezydencjonalną i zaczął się wyludniać. Dodatkowo podczas wojny trzydziestoletniej Rabí splądrowała protestancka armia generała Ernsta Mansfelda, co ostatecznie spowodowało porzucenie zamku i następnie popadnięcie w ruinę.
Architektura
Zamek zbudowany został po północnej stronie rzeki Otavy, na wapiennym wzgórzu o wysokości 478 metrów n.p.m. Jego najstarszym elementem był donżon na planie prostokąta o wymiarach prawie 12,1 x 18,2 metrów i grubości murów wynoszącej 2,3 metra, usytuowany w najwyższym punkcie terenu. Dłuższe boki wieży zostały zorientowane na południowy – zachód i północny – wschód. Wnętrze początkowo podzielone było drewnianymi stropami na cztery kondygnacje, ale w drugiej połowie XV wieku dobudowana została jeszcze kondygnacja piąta. Prawdopodobnie jeszcze w XIV wieku, kiedy okazało się, że wapień u podstawy donżonu może rozpaść się i zagraża stabilności całego budynku, skała wokół wieży została otoczona murem. Miał on około 2 metry wysokości i zwieńczenie w postaci krenelażu. Po stronie wschodniej dobiegał do głównego muru obwodowego, a po stronie północnej przymocowany został do wysokiego filara, na którym oparto zwodzony most na drugim piętrze. W południowo – zachodniej części zagłębienia parchamu, usytuowano miejsce do którego spadały fekalia z wykusza latrynowego wieży.
Przyziemie donżonu, częściowo osadzone w skalnym podłożu, pokryte było belkowanym stropem na wysokości 3,3 metra i pozbawione jakichkolwiek okien. Funkcjonowały w nim jedynie dwie szczeliny wentylacyjne, a wejście możliwe było tylko przez drabinę i otwór w podłodze piętra. Ciemna i chłodna komora musiała więc pełnić rolę spiżarni i składu. Pierwsze piętro, wysokie na 3,8 metra, prawdopodobnie początkowo przeznaczone było na stałe miejsce zamieszkania. Oświetlone było bowiem kilkoma wąskimi oknami, a co więcej w narożniku wschodnim posiadało kominek. Ponadto w ścianie południowo – zachodniej znajdował się portal wejściowy, zamurowany po utworzeniu wejścia na wyższej kondygnacji. Drugie piętro połączono wówczas mostkiem zwodzonym z przeciwległą, północną wieżą. Portal do owej kładki i mostu, a dalej wieży północnej był w chwili utworzenia jedynym wejściem do donżonu. Duża sala drugiego piętra oświetlona była siedmioma półkolistymi oknami, pokryta drewnianym stropem o wysokości 4,7 metra i skomunikowana drewnianymi schodami zarówno z dolnym, jak i górnym piętrem. Stanowiła główną przestrzeń mieszkalno – reprezentacyjną. Prywatna komnata pana zamku znajdowała się na trzecim piętrze (czwartej kondygnacji). Oświetlało ją sześć okien z siedziskami we wnękach i ogrzewał kominek w południowej ścianie. Posiadała też dostęp do wspomnianego powyżej wykusza latrynowego. Strop znajdował się na wysokości 4,5 metra, gdzie był montowany, podobnie jak na niższych kondygnacjach, w otworach w murze, ale wyjątkowo wzmocniony sosrębem. Piąta, najwyższa i najmłodsza kondygnacja, prawdopodobnie otwarta na strzechę dachową, była niewątpliwie przeznaczona na garnizon zamkowy, ponieważ miała bezpośrednie połączenie z galerią obronną (chronioną krenelażem), która okrążała cały donżon i zapewniała szeroki ogląd przedpola. Aby mieć wystarczająco dużo miejsca na obronny ganek, obwodowe ściany najwyższego piętra wieży były cieńsze od niższych kondygnacji. Najwyższą kondygnację oświetlało aż osiem okien.
Od drugiej połowy XIV wieku donżon otaczał nieregularny obwód murów, dostosowany kształtem do górnego spłaszczenia wzgórza. Mur o grubości 2 metrów i wysokości około 12 metrów, zwieńczony blankowanym przedpiersiem i chodnikiem straży, po stronie północnej zakończony był czworoboczną wieżą na planie nieregularnego trapezu. Wjazd usytuowano po stronie południowo – wschodniej i poprzedzono zwodzonym mostem, przerzuconym ponad poprzecznym przekopem, który odcinał najwyższy, skalisty cypel wzgórza od reszty terenu. Brama początkowo była jedynie zwykłym portalem z głębokimi kieszeniami na zasuwy zabezpieczające odrzwia. Po jej przebyciu wchodziło się w wąski korytarz o szerokości 3-5 metrów, umieszczony między murami po stronie zachodniej i zagrodzony poprzeczną furtą. Za nią na północy znajdował się niewielki majdan z możliwością wejścia przez ostrołukowy portal do wspomnianej już wieży północnej. Umieszczona w niej na parterze niewielka komora przykryta była belkowanym stropem i oświetlona tylko jednym wąskim otworem od strony podwórza. Połączono ją drewnianymi schodami z podobną komorą na pierwszym piętrze. Z drugiego piętra, otwartego ostrołukowym portalem na zewnętrzny ganek od strony dziedzińca, dostać się można było na piętro trzecie, w którym zwodzony mostek łączył wieżę północną z drugim piętrem donżonu. Oprócz tego górnego wejścia donżon nie miał wówczas żadnego innego połączenia z otoczeniem. Nie było takiej potrzeby, ponieważ mur obwodowy był na wysokości mostku zwodzonego dostępny z obu budynków, a ze względów bezpieczeństwa parter i pierwsze piętro donżonu nie były bezpośrednio połączone z resztą zamku.
Po stronie północno – wschodniej do pierścienia murów przylegało podzamcze, w którego południowej części usytuowano schody czy też drewnianą rampę, którą (podobnie jak na zamku Choustník) wchodziło się na teren położonego wyżej na skale zamku górnego. W odróżnieniu od podzamcza górna część zamku prawdopodobnie dostępna była tylko dla pieszych. Ponieważ rdzeń zamku był zbyt ciasny, dalsza zabudowa mieszkalna i gospodarcza została umieszczona na terenie północno – wschodniego dziedzińca, gdzie znajdowała się także studnia. Podzamcze otaczał prosty mur bez baszt, czy też wież. Pod koniec XIV wieku zamek rozrósł się od północy o drugie (dolne) podzamcze, wzmocnione dwoma czworobocznymi basztami w narożach muru obronnego. Oba podzamcza były połączone bramą w czworobocznej wieży. Prawdopodobnie przed pierwszym z nich usypano ziemny wał i przekopano suchą fosę. Pod skałą obok studni, na terenie starszego podzamcza, umieszczono niski budynek gospodarczy.
Gruntowna przebudowa późnogotycka z końca XV wieku stosunkowo najmniej dotknęła architektury zamku górnego. Prace ograniczyły się tam do wspomnianego powyżej podwyższenia donżonu o piątą kondygnację, poszerzenia okien wielkiej sali na trzecim piętrze donżonu i zastąpienia jednego z nich portalem, połączonym mostkiem zwodzonym z jednocześnie zbudowanym aneksem wejściowym. Wieża północna, która przestała wówczas służyć jako jedyne wejście do donżonu, doczekała się większych zmian. Jej ostatnie piętro zwieńczono krzyżowym sklepieniem bez żeber i zaopatrzono w trzy wykusze z muru pruskiego. Do południowej części muru obwodowego dodano wąską budowlę z przyziemiem sklepionym kolebkowo i piętrem dostępnym przesklepionymi schodami. Budynek ten zapewne służył jako wartownia.
W okresie późnogotyckiej przebudowy zabudowa mieszkalna została skoncentrowana na terenie podzamczy. W południowej części, wysoko na skale, na miejscu dawnej bramy łączącej rdzeń zamku z podzamczem, wzniesiono nowe skrzydło z przejazdem w przyziemiu, zwieńczonym sklepieniem krzyżowym bez żeber i dostępnym przez most zwodzony. Dostęp z dziedzińca podzamcza zapewniały do niego szerokie, kamienne schody. Obok przejazdu znajdowało się sklepione kolebkowo pomieszczenie, prawdopodobnie siedziba straży. Ponad niskim, sklepionym także kolebkowo półpiętrem, budynek posiadał pomieszczenie mieszkalne z szerokim oknem wykuszowym, wychodzącym na fosę otaczającą cały zamek. Dostęp do niego zapewniała podsklepiona klatka schodowa, umieszczona w parchamie zamku górnego. Z trzecim piętrem i szachulcowym poddaszem z wykuszowymi wieżyczkami na rogach, dolne kondygnacje połączone były cylindryczną wieżyczką schodową, wciśniętą między mur obwodowy a donżon.
W północnej części górnego podzamcza brama wjazdowa została przebudowana poprzez zwieńczenie jej przejazdu sklepieniem gwiaździstym. Umieszczone obok przejazdu pomieszczenie straży o sklepieniu kolebkowym, sąsiadowało z długim i niskim poprzecznym skrzydłem, przystawionym do podstawy skały zamku górnego. Znajdowała się w nim kuchnia z paleniskiem, oddzielona wąskim korytarzem od spiżarni, która sięgała aż do studni z drewnianym ogrodzeniem.
Po wschodniej stronie bramy usytuowano tzw. Nowe Pokoje, czyli dwupiętrowy budynek dostawiony do północnej ściany górnego podzamcza, z trzema komorami o sklepieniu kolebkowym na parterze i dużymi piwnicami. Sień wejściowa na piętrze dostępna była po kamiennych schodach przystawionych do muru obwodowego. Stamtąd, poprzez cylindryczną wieżyczkę z klatką schodową dostawioną do muru obronnego, przejść można było na najwyższą, szachulcową kondygnację, wyposażoną w narożne wieżyczki. Z sienią sąsiadowały dwie duże komnaty oraz oratorium umieszczone na północnym, czworobocznym filarze ze starannie rzeźbionym cokołem. Drugi wykusz mieścił się obok bramy w narożu od strony dziedzińca górnego podzamcza. Obok niego znajdowała się mała dobudówka łącząca komnatę budynku z pierwszym piętrem bramy (sklepionym krzyżowo), a poniżej łącząca przyziemie z piwnicą. Po wschodniej stronie Nowych Pokoi z sieni wejściowej przechodziło się do wielkiej sali, która zajmowała całe pierwsze piętro podłużnego skrzydła przy wschodnim murze dolnego podzamcza. Skrzydło to wchłonęło jedną z XIV-wiecznych, czworobocznych wież. Wielka sala od strony dziedzińca opięta była drewnianym gankiem, a ponad nią, podobnie jak we wcześniej opisanych budynkach, znajdowało się szachulcowe poddasze z narożnymi wieżyczkami wykuszowymi.
Po drugiej stronie dziedzińca dolnego podzamcza, tuż obok rowu wykopanego przed bramą na górne podzamcze, usytuowano piekarnię (lub kuchnię) z dużym okrągłym piecem oraz skrzydło zachodnie zwane Stare Pokoje. Sąsiadowała z nim od północy wieża o planie trapezu i brama zwana Žižkovą. Dużą część dziedzińca wypełniał zbiornik na wodę, obok którego stał podsklepiony prostokątny w planie budynek stajni. Nie wiadomo jak daleko na północy pierwotnie sięgały mury podzamcza. Pod koniec XIV i w XV wieku z pewnością dodatkową ochronę zapewniała tam sucha fosa, zaś kurtyny sąsiadować mogły z prostokątnymi półbasztami. Takie otwarte od strony wewnętrznej wykusze o wymiarach 5 x 6 metrów znajdowały się z pewnością na odcinku zachodnim.
Ostatnim i najpóźniejszym elementem zamku był późnośredniowieczny system obwarowań jakie otoczyły zamek od południa, zachodu i północy. Ich trzonem był masywny mur obronny o grubości dochodzącej na południu aż do 5 metrów, niecodziennie zabezpieczony fosą nie tylko od strony przedpola, ale i od strony wewnętrznej. Mur zwieńczony był w koronie zadaszonym, drewnianym lub szachulcowym gankiem i wyposażony w rząd otworów strzeleckich dla broni palnej (na niektórych odcinkach umieszczony na dwóch poziomach). Na południu i zachodzie ta imponująca bariera zastąpiła starszy mur i została uzupełniona dwoma bastionami artyleryjskimi, z których większy miał rzut wieloboczny. Na północy i północnym – wschodzie nowe obwarowania powiększyły obszar dolnego podzamcza. Utworzono tam podkowiastą, nieregularną, osadzoną na wielobocznym cokole basteję oraz płytką pseudo-basteję w narożniku północno – zachodnim, która raczej była zwykłym zaobleniem muru, nieco wysuniętym na skalnym cyplu. Dodatkowo na skałach północno – wschodniego narożnika zamku zbudowano obły, mocno wydłużony bastion z czworoboczną wieżyczką w koronie, zaś do linii muru górnego podzamcza dostawiono po stronie wschodniej półkolistą wieżę działową. Późnogotyckie fortyfikacje zamku nie zostały nigdy ukończone ze względu na ich znaczny koszt, o czym świadczył ich brak po wschodniej stronie zamku, jak i słaba poprzeczna ściana kończąca międzymurze na południu, z pewnością planowana jako tymczasowe rozwiązanie.
Wjazd na dolne podzamcze zapewniała wysoka, czworoboczna wieża bramna po stronie północno – wschodniej, poprzedzona od strony miasta długim, przystawionym do bastionu przedbramiem z dwoma kolejnymi budynkami bramnymi. Wieża posiadała zamykany ryglem przejazd w przyziemiu oraz trzy piętra. Parter podsklepiono krzyżowo bez żeber, pierwsze piętro odcinkowo, natomiast wyższe kondygnacje już tylko stropami. Drugie piętro połączone było z zadaszonym gankiem muru obronnego, nadwieszanym na wieży za pomocą drewnianych belek, w celu zachowania ciągłości komunikacji bez potrzeby wchodzenia do wieży. Zespół bramny kończył się przy gotyckim kościele Świętej Trójcy, połączonym z murem przedbramia za pomocą nadwieszanego ganku. Starszą nawę kościoła uzupełniono wielobocznym prezbiterium, a całość zwieńczono sklepieniami sieciowymi, w nawie opartymi na wewnętrznych przyporach. W zachodniej części nawy funkcjonowała empora do której właśnie wiódł ganek z obwarowań zamku.
Kościół Świętej Trójcy połączony był nie tylko z zamkiem ale i włączony w powstałe po wojnach husyckich obwarowania tzw. miasta górnego (Hradčany). Jego mur obronny biegł od skał po wschodniej stronie zamku, gdzie zakręcał pod kątem prostym na północ w kierunku świątyni, której prezbiterium z trzema wąskimi i wysoko położonymi otworami pełniło rolę wysuniętej przed lico ściany baszty. Na północ od kościoła mur mijał bramę i następnie zakręcał na zachód, obejmując całe północnej i północno – zachodnie przedpole zamku. Na podobnej zasadzie miasto górne od północy i północnego – wschodu opinało dwukrotnie większe miasto Dolne, którego mur obronny z przełomu XV i XVI wieku mógł jednak nie być ukończony na całym obwodzie miasta. Mur Hradčan miał około 0,9-1,1 metra grubości i przebity był rozmieszczonymi co 4-5 metrów obustronnie rozglifionymi, przystosowanymi do użycia ręcznej broni palnej otworami strzeleckimi, osadzonymi na wysokości około 1 metra.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w postaci imponującej późnogotyckiej trwałej ruiny, z widocznymi także starszymi elementami gotyckimi. Pomimo, iż oryginalne wnętrza nie przetrwały, w częściowo zrekonstruowanych pomieszczeniach tzw. Nowych Pokoi umieszczono ekspozycje muzealne. Dzięki dobremu stanowi zachowania większości murów obwodowych, a zwłaszcza dzięki temu, iż zamek nie przechodził żadnych większych nowożytnych przekształceń, jest on dzisiaj jednym z najciekawszych średniowiecznych zabytków na terenie państwa czeskiego. Jego wartość podnoszą rzadko spotykane tak rozbudowane i masywne późnośredniowieczne obwarowania (w kilku elementach wydatowane dendrochronologicznie na lata 1509-1510), połączone z reliktami obwarowań tzw. górnego miasta. Dla turystów zabytek udostępniony jest od 30 marca do 28 października, jednak poza sezonem nie we wszystkie dni tygodnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Kastl P., Obytné věže (donjony) vybudované ve 14. století a možnosti jejich stavebního provedení na příkladech šlechtických hradů v Plzeňském kraji, „Castellologica Bohemica”, 19/2020.
Krušinová L., Kyncl J., Kyncl T., Varhaník J., Vnější opevnění hradu Rabí (II. část), „Průzkumy památek XII”, 2/2005.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Varhaník J., Vnější opevnění hradu Rabí (I. část), „Průzkumy památek XII”, 1/2005.