Historia
Według tradycji przekazanej w Hájkovej Kronice z pierwszej połowy XVI wieku, kościół miał ufundować w 970 roku Bolesław II, któremu w trakcie podróży ze Stara Boleslav do Pragi objawić się miał w tym miejscu św. Wacław. W rzeczywistości kościół powstał nieco później, na przełomie XI i XII wieku. Na początku XIII wieku został przebudowany, a w 1311 roku po raz pierwszy potwierdzona została źródłowo funkcjonująca przy nim parafia.
Około 1420 roku kościół św. Wacława zniszczyli husyci. Następnie użytkowany był przez husyckich utrakwistów, którzy naprawili go w latach 70-tych XV wieku. Po ponownym przejęciu przez katolików stał się świątynią filialną praskiego kościoła św. Marcina w Murze.
W XVII wieku kościół został spalony podczas wojny trzydziestoletniej. Po zakończaniu walk, w 1675 roku, parafia została odnowiona. W 1712 roku nad prezbiterium zbudowano barokową wieżę, później przekształcaną jeszcze w XIX i XX wieku. W ramach modyfikacji dokonanych w 1770 roku powstała nowa zakrystia, okna powiększono, a nawę północną przemurowano. Przekształcenia te zakłóciły stabilność budowli, dlatego w 1783 roku wzniesiono dla dzwonów wolnostojącą dzwonnicę. Podczas przebudowy kościoła z 1931 roku obniżono dachy naw bocznych, odrestaurowano romańskie okna w nawie głównej i wybudowano nową zakrystię od strony północnej. W 1937 i 1938 roku miała miejsce gruntowna naprawa budynku.
Architektura
Romańska budowla została wzniesiona jako orientowana względem stron świata trójnawowa bazylika, z korpusem nawowym o wymiarach wnętrza około 15 x 11,9 metra. Po stronie wschodniej każda z naw zamknięta była półkolistą apsydą, przy czym największą apsydę przy nawie głównej poprzedzało jeszcze krótkie, czworoboczne prezbiterium. Fasadę zachodnią stanowiła ściana prosta. Kościół wzniesiony został w dolnej partii z dużych, dokładnie opracowanych, układanych równymi warstwami ciosów piaskowca, w górnej części natomiast z mniejszych kwadr opokowych. Spośród elewacji zewnętrznych najbardziej dekoracyjnie potraktowano apsydę główną, przedzieloną czterema lizenami połączonymi z fryzem arkadkowym. Nietypowo w południowej ścianie nawy bocznej utworzono dwie ślepie arkady, z archiwoltami osadzonymi na głowicach zdobionych płaskorzeźbionymi motywami o kształcie liściopodobnych ząbków.
Oświetlenie kościoła pierwotnie stanowiły niewielkich rozmiarów obustronnie rozglifione okna o półkolistych zamknięciach. Po trzy takie otwory przepruto od północy i południa w nawie głównej (clerestorium). Podobna ilość okien musiała oświetlać nawy boczne, dwa znajdowały się w ścianach bocznych prezbiterium, po jednym osiowym w apsydach bocznych, a trzy promieniście rozmieszczone w apsydzie głównej. W okresie gotyku część otworów romańskich została powiększona na ostrołucznie zamknięte wielodzielne okna maswerkowe. Jedno trójdzielne okno osadzono na osi zachodniej ściany nawy głównej.
Wejście do kościoła wiodło półkolistym portalem zachodnim, wyposażonym w dwa uskoki, profilowanym na całej wysokości i zdobionym płaskorzeźbionym motywem o formie skręconej pod skosem spirali i powtarzanych iksów (tzw. ornament diamentowy). Przebieg profilowania przerwano jedynie masywnymi impostami podtrzymującymi archiwoltę, w dolnej części fazowanymi. Półkolisty tympanon portalu mógł mieć pierwotnie plastyczną dekorację.
Pierwotny strop w korpusie nawowym podtrzymywany był przez trzy pary czworobocznych filarów. Dzieliły one przestrzeń korpusu na szeroką na 5,2 metra nawę główną oraz dwie o połowę węższe nawy boczne. Na nawy boczne nawa główna otwierała się półkolistymi arkadami bez profilowania. W apsydach założone były konchy, być może podsklepione było też prezbiterium. W trakcie gotyckich przekształceń strop korpusu zastąpiono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, w nawie głównej podtrzymywanymi przez wysoko zawieszone geometryczne wsporniki.
Stan obecny
Romańska bryła kościoła św. Wacława jest dziś zniekształcona nowożytną wieżą wyrastającą z czworobocznego przęsła prezbiterium, a od zachodu poprzedza ją późnogotycko – renesansowa kruchta, przebudowana w późniejszym okresie. Na elewacjach kościoła widać liczne przemurowania, które dotknęły najmocniej nawę północną, wzniesioną na romańskim rzucie prawie od podstaw, przy częściowym wykorzystaniu pierwotnych kwadr. Przekształcona została także część okien, zwłaszcza w nawach bocznych. Fryzy i gzymsy zostały odnowione, podobnie jak maswerki w gotyckich oknach. Wewnątrz zachowały się oryginalne romańskie filary międzynawowe, ale zostały one wtórnie ociosane do przekroju kolistego. Przetrwały też arkady międzynawowe, gotyckie sklepienia oraz relikty romańskich polichromii. Cennym zabytkiem jest romański portal zachodni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Horák Z., Tretera J.R., Z pohnuté historie kostela svatého Václava na Proseku, „Zrcadlo církve”, 1/2022.