Historia
Zamek Příběnice został wzniesiony w pierwszej połowie XIII wieku przez możny ród Vítkovców (niem. Witigonen, Wittigonen), na północnej granicy ich rozległych dóbr, jako siedziba obronna i administracyjna, a także demonstracja siły i bogactwa. Pierwsza bezpośrednia wzmianka o Příběnicach odnotowana została w 1243 roku, kiedy to dzierżył je Vítek z Příběnic, syn Vítka III. Po nim zamek należał do jego brata Voka, pierwszego piszącego się „z Rožmberka”, zarządzającego z ramienia króla Przemysła Ottokara II Styrią. Poważniejszy rozwój budowli najprawdopodobniej nastąpił w latach 1262-1347, kiedy właścicielem Příběnic był Jindřich z Rožmberka oraz jego syn Petr z Rožmberka (zamek miał wówczas zostać uzupełniony między innymi o kaplicę).
W 1324 roku po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych zamek zwany Příběnickim, prawdopodobnie jednak funkcjonujący już od XIII wieku. Zbudowano go na prawym brzegu rzeki Lužnicy, zaraz naprzeciwko zamku Příběnice. Mógł on powstać jako reakcja króla na budowę rodowej siedziby Vítkovców, ale mogła to też być ich prywatna inwestycja, od początku kontrolująca przeprawę przez rzekę i wspomagająca obronę głównej siedziby. Z pewnością w XIV zamek Příběnicki był już w rękach Vítkovców, gdyż w latach 1347-1369, gdy majątek rodzinny został podzielony, był on reprezentowany przez oba zamki. Po Petrze Příběnice przejął Oldřich, a zamek Příběničky Petr i Jošt. Podzielono także dobra należące do zamków: lewy brzeg Lužnicy, Jistebnicko i Soběslavsko przypadło Příběnicom, natomiast prawy brzeg z kilkoma wioskami i małym miasteczkiem Jistebnice przynależał do Příběnickiego zamku.
W 1394 roku zamek był na krótki czas miejscem internowania króla Wacława IV, uwięzionego wówczas przez opozycjonistów. Na początku XV wieku Příběnice służyły jako więzienie dla księży husyckich, jako iż ówczesny właściciel Oldřich z Rožmberka był zagorzałym katolikiem (między innymi przetrzymywano na zamku Václava Koranda, radykalnego duchownego taborytów, zwolennika Jana Žižki). Z tego powodu w 1420 roku husyccy taboryci pod wodzą hejtmana Zbyňka z Buchova dokonali ataku na Příběnice. Obrońcy pomimo niezwykle korzystnego usytuowania zamku i silnej pozycji obronnej złożyli broń. Upadek Příběnic był wielkim sukcesem husytów. W toku dalszych wojen więzili oni na zamku ważnych przedstawicieli strony katolickiej: Bohuslava ze Švamberka (do czasu przejścia na stronę husytów), czy Menharta z Hradca. W 1437 roku, po zakończeniu konfliktu między Táborem a Oldřichem z Rožmberka, zawarto porozumienie na mocy którego obydwa zamki w Příběnicach zostały zburzone.
Architektura
Zamek usytuowano na wysokim, podłużnym cyplu, wcinającym się w zakole rzeki Lužnicy, której koryto celowo zostało zmienione by zwiększyć obronność założenia. Dzięki temu na północnym – zachodzie nurt wody podchodził pod pionowe, skalne ściany, czyniąc zamek niemal niemożliwym do zdobycia. Jedyne połączenie z okolicą było możliwe od południowego – wschodu, gdzie cypel był połączony szyją z płaskowyżem, którym wiodła droga do Malšic. Połączenie to przecięto poprzecznym szerokim przekopem, za którym znajdowało się pierwsze podzamcze. Jeszcze przed drugą fosą droga się rozdzielała: jedna z odnóg odpadała w dół zbocza w lewo pod zamkiem na teren rozległego, głównego podzamcza, a druga prowadziła przez drugi poprzeczny przekop w kierunku zamku górnego. Obydwie bramy poprzedzono mostami zwodzonymi, przy czym górną, osadzoną na stoku wzgórza, wzmocniono od południa dwoma przyporami. Górna droga prowadziła międzymurzem chroniącym południowo – zachodnią stronę zamku.
Zamek górny miał kształt prawie regularnego prostokąta o długości około 90 metrów i szerokości prawie 30 metrów, na dużej części otoczonego zewnętrznym murem parchamu. Po stronie północno – zachodniej, na końcu cypla, zachodni parcham rozszerzał się w niewielki dziedziniec, chroniony w północnym narożniku czworoboczną wieżą, usytuowaną prawie na skraju skalnego urwiska opadającego do zakola rzeki. Po przeciwnej stronie zamku, w części wysuniętej najbardziej na południe, najbliżej przekopu, znajdowała się masywna ośmioboczna wieża, usytuowana w najwyższym miejscu wzniesienia. Miała ona 14 metrów po przekątnej i 3,5 metrowej grubości mury w przyziemiu. Nie była ona bezpośrednio powiązana z obwodem murów, który ją otaczał, ale stała w jego bliskiej odległości. Ochraniała bramę i drogę dojazdową a także stanowiła ostatnie miejsce obrony. Wejście do niej umożliwiał zachodni portal na wysokości pierwszego piętra. Od niego schody w grubości muru prowadziły na wyższe kondygnacje.
Mieszkalny rdzeń zamku oddzielono zarówno od wieży głównej, jak i od północnego dziedzińca. Główne budynki przystawiono do muru od strony południowo – zachodniej, zachodniej i północnej. Skrzydło południowo – zachodnie było podzielone poprzecznymi ścianami na kilka pomieszczeń, a od strony wewnętrznego dziedzińca dodano w regularnych odstępach szereg przypór, prawdopodobnie dźwigających na piętrze ganek. Po stronie północnej w skrzydle mieszkalnym usytuowano czworokątne pomieszczenie z narożną przyporą, identyfikowane jako kaplica (wzmiankowana w źródłach w 1379 i 1386 roku). Prawdopodobnie u jej boku znajdował się wjazd na dziedziniec zamku górnego. Być może mieszkalny rdzeń zamku oddzielony był od części z wieżą dodatkowym murem, wydzielającym wąski dziedzińczyk. Po północno-wschodniej stronie zamku, na skraju zbocza stromo opadającego do doliny rzeki Lužnice, znajdował się kolejny zewnętrzny mur parchamu, wzmocniony dwoma kwadratowymi basztami.
Prowadząca w dół zbocza droga na podzamcze umocniona została biegnącym do niej równolegle murem, który w rejonie bramy łączył się także z murem parchamu zamku górnego. W dole zbocza mury podzamcza podążały wielkim łukiem za korytem rzeki, a następnie zawracały w kierunku skał wzniesienia zamku górnego, obejmując około 2 ha terenu osady, którą zamek przewyższał aż o około 50 metrów. Mury te miały około 1,4 metra grubości i zwieńczone były grubym na 0,6 metra przedpiersiem z blankami. Ufortyfikowana droga z zamku na podzamcze zaopatrzona była w wieże bramne. Jedna z nich znajdowała się po stronie północnej, w pobliżu muru parchamu i czworobocznej wieży zamku górnego, a druga znajdowała się w południowej części podzamkowej osady. Oprócz głównej bramy południowej podzamcze dostępne było jeszcze z drugiego brzegu rzeki kamiennym mostem, zbudowanym w południowej części, przed zakrętem koryta rzeczenego.
Aby chronić przeprawy na rzece, na prawym brzegu Lužnicy wzniesiono drugi, mniejszy zamek zwany Příběničky. Miał on w planie owalną formę, z okrągłą wieżą zbudowaną na skraju zbocza nad rzeką, w południowo – wschodnim narożniku, bezpośrednio nad południowym mostem. Zabudowę mieszkalną zamku tworzył trójprzestrzenny pałac oraz być może dodatkowe mniejsze zabudowania. Zamek chroniony był z trzech stron podzamczem, murem, przekopem i ziemnym wałem, posiadajacym co najmniej 8 metrów wysokości.
Stan obecny
Zamek który niegdyś był jedną z nielicznych w XIII wieku fundacji mogących konkurować z budowlami królewskimi, dziś zachowany jest jedynie w postaci zaawansowanej ruiny. Najlepiej widocznym zabytkiem jest niewątpliwie przyziemie wielobocznej głównej wieży, dość dobrze rozpoznawalne są również pozostałości południowo – zachodniego pałacu z przyporami na dawnym dziedzińcu. Pozostałe relikty murów i wież porozrzucane są na dość dużym terenie zamku i pierwotnego podzamcza, zwłaszcza w północnej i południowej części podzamkowej osady, na zachód od zamku górnego. Pośród reliktów tej ostatniej nadal bardzo dobrze widoczny jest lewobrzeżny przyczółek kamiennego mostu na Lužnicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.