Historia
Miasto Přerov rozwinęło się z wczesnosłowiańskiego, a następnie kasztelańskiego grodu usytuowanego przy przeprawie przez rzekę Bečvę na ważnym szlaku komunikacyjnym i handlowym. Strategiczne znaczenie Přerova zwiększone było także przez bliskość Ołomuńca, najważniejszego ośrodka na Morawach. W 1256 roku, niedługo po klęsce czeskich wojsk zadanej niedaleko przez Kumanów węgierskiego króla Beli IV, Przemysł Ottokar II wydał dokument przekształcający osadę targową w królewskie miasto Přerov. Miało ono pełnić rolę centrum prowincji pod ochroną zamku, który w tym czasie został obdarzony mańskim systemem lennym. Pod zamkiem wzniesiono most przez Bečvę, a pobierane na nim myto stało się finansową podporą miasta. Musiano także pomyśleć o ochronie nowego ośrodka, lecz ówczesne obwarowania zapewne były konstrukcji drewniano – ziemnej.
Z XIV wieku pochodzi niewiele pisemnych wzmianek źródłowych o Přerovie i jego fortyfikacjach. Domyślać się jedynie można, iż miasto stopniowo się rozwijało i musiało walczyć z silną konkurencją Ołomuńca oraz leżącego relatywnie blisko biskupiego Kroměříža. Przywileje ekonomiczne nadał miastu margrabia Jan Henryk, a następnie w 1386 roku Jodok, choć wkrótce potem Přerov wciągnięty został w walki pomiędzy margrabiami Prokopem i Jodokiem, stając po stronie tego pierwszego i między innymi biorąc udział w najazdach na biskupie dobra. Po śmierci Jodoka w 1411 roku opiekę nad miastem przejął król Wacław IV, choć już rok później zapisał Přerov przyszłemu zwolennikowi husytyzmu Milotovi z Tvorkova i Kravař (z zastrzerzeniem otwierania bram miasta dla króla).
Na początku wojen husyckich, w 1421 roku, w Přerovie osadził swój węgierski garnizon król Zygmunt Luksemburczyk. Miasto stać się miało podporą Ołomuńca i polegać na zasobności tego najważniejszego antyhusyckiego ośrodka na Morawach, lecz już dwa lata później husyci zdobyli szereg zamków i miast, łącznie z Kroměřížem i Přerovem. Miasto z pewnością zostało zdewastowane, choć nie są znane żadne szczegóły, ani rozmiary zniszczeń. Na przełomie 1426 i 1427 roku Jan Tovačowski z Cimburka ponownie obległ Přerov, tym razem w związku z blokadą Ołomuńca. W zdobytym Přerovie wkrótce ogłoszono, iż każdemu kto by się poważył przesłać do blokowanego Ołomuńca zapasy, będzie grozić odcięcie rąk i nóg. Być może z powodu obawy przed kontratakiem strony katolickiej obwarowania miasta naprawiono i pośpiesznie wzmocniono, wciąż jednak były konstrukcji drewniano – ziemnej. Władzę w Přerovie wkrótce przejął inny husyta, Vok z Sovinca, który po klęsce skrajnej frakcji husyckiej pod Lipanami pogodził się z cesarzem Zygmuntem Luksemburczykiem i w 1436 roku odsprzedał miasto Albrechtowi Habsburgowi.
W ciągu ostatnich lat pierwszej połowy XV wieku oraz początku drugiej połowy tamtego stulecia, właściciele Přerova często się zmieniali (Vilém Puklice z Pozoric, Jan i Ctibor Tovačowski, Albrecht Kostka z Postupic), aż w 1475 roku miasto weszło w posiadanie możnego Viléma z Pernštejna. Nowy właściciel postarał się o gospodarcze podźwignięcie miasta oraz jego reorganizację, a przede wszystkim o wzniesienie późnogotyckich, murowanych obwarowań. Mogły być one budowane do końca XV wieku, gdyż jeszcze w 1490 roku kapituła ołomuniecka opierała się zmuszaniu do pracy nad fortyfikacjami mieszkańców jej wsi. Spór został rozstrzygnięty sądownie w 1492 roku na korzyść Viléma z Pernštejna. W 1521 roku Přerov przejął syn Viléma, Jan z Pernštejna, najbogatszy wówczas pan na Morawach, żyjący do 1548 roku. Po nim w rękach Pernštejnów Přerov pozostał do 1596 roku.
Obwarowania Přerova w dobrym stanie przetrwały do okresu wojny trzydziestoletniej z pierwszej połowy XVII wieku. Później już podupadłe i zaniedbane, pozbawione większego znaczenia militarnego, mimo wszystko przetrwały do początku XIX wieku. W 1819 roku zasypano fosę i usunięto wał, rozebrano też w 1830 roku bramy miejskie, rzekomo utrudniające ruch drogowy. Dalsze częściowe rozbiórki trwały do 1860 roku.
Architektura
Přerov usytuowany został w płytkim zakolu rzeki Bečvy, w pobliżu jej południowego brzegu. Najstarsze zabudowania wraz z zamkiem usytuowane zostały na owalnym w planie wzgórzu, gdzie później rozwinęło się tzw. Górne miasto, a po jego południowo – zachodniej i zachodniej stronie powstało miasto Dolne. Całość łącznie zajmowała obszar około 25 ha, samo Dolne miasto natomiast około 22 ha (w XV wieku na skutek walk i zniszczeń z okresu husyckiego zasiedlony obszar mógł być mniejszy). Przeprawa przez rzekę wraz z drewnianym mostem znajdował się po północnej stronie zamku i wzgórza.
Miasto Dolne nigdy nie otrzymało murowanych obwarowań, które miały zapewne formę przekopu i ziemnego wału zwieńczonego jakąś formą drewnianych fortyfikacji. Murowane mogły być jedynie bramy wjazdowe, przedstawiane na wedutach w formach wieżowych oraz jako prostsze przejazdy w obwarowaniach. Było ich pięć, choć nie ma pewności czy wszystkie funkcjonowały już w okresie średniowiecza. Jedna znajdowała się po stronie północnej, przed przeprawą i mostem na rzece, jedna po stronie północno – zachodniej, dwie po stronie południowej i jedna w narożniku południowo – wschodnim.
Na terenie miasta Górnego najwyższy punkt wzgórza po stronie południowo – zachodniej zajęty został przez zamek, którego głównym elementem obronnym była cylindryczna wieża. Został on silnie uszkodzony w czasie walk husyckich oraz przebudowany w trakcie budowy kamiennych obwarowań w drugiej połowie XV wieku. Wówczas to owalny obszar wzgórza o wielkości około 2,5 ha podzielony został na wieniec wąskich parcel przyległych do muru miejskiego i otaczających umieszczony centralnie rynek. Tyły parcel stykały się z obwarowaniami, nie było więc miejsca na uliczkę podmurną. Z murem miejskim stykał się również mały kościół św. Jerzego przy bramie Górnej oraz zamek, a konkretnie jego cylindryczna wieża. Z pozostałych stron, czyli od strony zabudowy miejskiej, zamek chroniony i oddzielony był przekopem.
Główny mur obronny Górnego miasta miał około 2 metry grubości u podstawy, wysokość 10,5 metrów oraz zwieńczenie w postaci ganku obronnego (prawdopodobnie nie zadaszonego) i przedpiersia z krenelażem zaopatrzonym w daszki (bez otworów strzeleckich w merlonach). Co około 20-25 metrów obwód muru wzmacniała półokrągła baszta, wysunięta przed lico muru, posiadająca średnicę około 8-10 metrów (wyjątkiem był odcinek obok zamku, gdzie rolę baszty spełniała wieża zamkowa). Wejścia do baszt prowadziły z ganku w koronie muru obwodowego, skąd bliżej nieznanym sposobem osiągało się pierwsze piętro, a z niego za pomocą drabin przyziemie. Było ono w niektórych basztach zaopatrzone w czworoboczne otwory strzelcze osadzane w półokrągłych niszach: dwie po bokach i jedną na osi. Pierwsze piętra baszt prawdopodobnie nie miały otworów strzeleckich. Nieznana jest także pierwotna wysokość baszt i sposób ich przykrycia, przypuszczać jednak można, iż przewyższały koronę muru obronnego. Na całym obwodzie było ich około 15.
W odległości około 9-11 metrów przed głównym murem poprowadzono pierścień niższego muru zewnętrznego. Miał on 1,1 metra grubości i co najmniej 5 metrów wysokości. Tuż przed nim przekopano suchą fosę, a na samym przedpolu obwarowań usypano ziemny wał.
Do miasta wiodły dwie bramy: Dolna po stronie północnej prowadząca od mostu nad Bečvą oraz Górna na południowym – wschodzie. Dodatkowo po stronie północno – wschodniej bardzo wąska uliczka pomiędzy parcelami miejskimi dawała dostęp z rynku do bocznej furty. Główne bramy osadzono w czworobocznych basztach bramnych z przejazdami w przyziemiach zamykanymi zwodzonymi mostami. Zadbano także o zabezpieczenie furty, która zamykana była zwodzonym mostkiem z dwoma kładkami oraz ryglem blokującym jednoskrzydłowe wrota. Zewnętrzny mur przed obiema bramami tworzył formę zbliżoną nieco do barbakanu z zaokrąglonym czołem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego obwarowania Górnego miasta zachowały się na znacznej długości obwodu, zwłaszcza fragmenty głównego muru obronnego, lecz także zewnętrznego muru parchamu, widocznego najlepiej po stronie wschodniej i północno – wschodniej. Niestety są one pozbawione górnych partii, podobnie jak zachowane baszty (krenelaż zachował się jedynie w dwóch fragmentach po stronie zachodniej). Obie główne bramy zostały rozebrane, przetrwała natomiast furta północno – wschodnia. Bramy i obwarowania miasta Dolnego zanikły całkowicie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Strona internetowa pamatkovykatalog.cz, Přerov, městské opevnění s 10 baštami a fortnou.