Historia
Ludzie zaczęli się osiedlać na terenie wzgórza wyszehradzkiego już w epoce chalkolitu pod koniec IV i III tysiąclecia p.n.e. Należeli oni do kultury pucharów lejkowatych, a następnie kultury Řivnáčskiej. Początki średniowieczne grodu, a zarazem najstarszych obwarowań sięgały X wieku. Wiadomo, iż około 992 – 1012 na wzgórzu wyszehradzkim funkcjonowała mennica, tworząca denary Bolesława II, Bolesława III i Jaromira. W źródłach pisanych Wyszehrad po raz pierwszy pojawił się w 1003 roku w kronice Kosmasa, który odnotował napaść na księcia Jaromira w trakcie polowania i jego przewiezienie na teren grodu. Następnie kronikarz podał, że załoga grodu w latach 1003 – 1004 pozostała wierna Jaromirowi w trakcie jego walk z Bolesławem Chrobrym. Thietmar z Merseburga zapisał natomiast, iż w 1004 roku dzwonienie z grodu wyszehradzkiego dało Czechom sygnał do wygnania wojsk polskich z Pragi.
W drugiej połowie XI wieku Wyszehrad stał się siedzibą pierwszego czeskiego króla Wratysława II. Z powodu ciągłych sporów ze swym młodszym bratem, biskupem praskim Jaromirem Gebhartem, Wratysław II przeniósł rezydencję królewską z zamku praskiego do Wyszehradu, gdzie około 1070 roku ufundował niezależną, podporządkowaną bezpośrednio papieżowi kapitułę, którą umieścił przy kościele św. Piotra i Pawła. Obdarzona bogatymi nadaniami odgrywała ona w średniowiecznych Czechach ważną rolę. Między innymi prepozyt kapituły od 1222 roku sprawował funkcję kanclerza królewskiego, a kanonicy, początkowo wykształceni cudzoziemcy, wykorzystywani byli w polityce zagranicznej do działalności dyplomatycznej.
W okresie rządów Wratysława II i jego następców na terenie grodu prowadzono intensywne prace budowlane. Oprócz kościoła św. Piotra i Pawła powstała wówczas także bazylika św. Wawrzyńca, rotunda św. Marcina, czy królewskie palatium. To ostatnie musiało mieć murowaną formę, gdyż w 1119 roku odnotowano wichurę, która nawiedziła Wyszehrad i zerwała z fundamentów stary, solidny mur pałacu („antiquum murum”). Z pewnością odbudowano go do 1130 roku, kiedy to w czasie odkrycia i przygotowania do egzekucji spiskowców przeciwko Sobiesławowi I, w grodzie i palatium zabrać się miało trzy tysiące ludzi. Ponadto wzmacniane były obwarowania, o których zapisano przy okazji przenosin siedziby księcia Borzywoja II z Pragi na Wyszehrad w 1109 roku, że były mocniejsze od zamku praskiego („ad tutiora urbis Wissegrad moenia”). Okres świetności, gdy Wyszehrad był siedzibą władców czeskich, trwał do czasów Sobiesława I, który około 1135 – 1140 roku przeniósł dwór z powrotem na praski zamek i rozpoczął jego przebudowę, choć sam został pochowany jeszcze w Wyszehradzie.
Gród wyszehradzki od czasów następcy Sobiesława I, Władysława II, zaczął popadać w zapomnienie, lecz miejscowa kapituła wciąż zachowywała duże znaczenie i bogactwa. Wybór Władysława II na księcia odbył się na Wyszehradzie w 1140 roku, ale siedziba książęca pozostała na Hradčanach. Świeckie zabudowania grodu znajdowały się pod zarządem burgrabiów (pierwszy o imieniu Paběn wspomniany został już w 1109 roku), którzy byli regularnie powoływani na stanowisko przez cały XIII wiek. W XIV stuleciu ich znaczenie zmalało, a w 1322 roku król Jan Luksemburski dokonał nawet dziedzicznej darowizny pałacu królewskiego dziekanowi kapituły Držislavowi. Ponowny okres rozkwitu Wyszehradu przypadł dopiero na czasy rządów Karola IV w połowie XIV wieku. W związku z ufundowaniem przez niego w 1348 roku Nowego Miasta praskiego, Wyszehrad został połączony murami miejskimi z Pragą, a jego własne obwarowania zostały w bardzo krótkim czasie dwóch kolejnych lat zmodernizowane. Karol IV ufundował też przebudowę pałacu oraz kościoła kapitulnego, wzorowanego na południowofrancuskich bazylikach.
W 1420 roku Wyszehrad obległy wojska husyckie. Co prawda załodze zamku wysłano na pomoc odział krzyżowców, jednak zostali oni pokonani w bitwie w pobliżu obwarowanego przez husytów kościoła św. Pankracego. Nie udała się także próba dostarczenia oblężonym zapasów za pomocą łodzi na Wełtawie, gdyż po odkryciu tych planów prażanie przegrodzili koryto rzeki łańcuchami i obwarowali wybrzeże. Nie mając szans na kolejną odsiecz garnizon zamku poddał się, a husyci spustoszyli i zniszczyli zamek. Zburzono wówczas przede wszystkim obwarowania od strony Nowego Miasta, co zemściło się w 1448 roku, gdy wojska Jerzego z Podiebradów w trakcie konfliktu z Pragą wpierw wnikły do miasta, a następnie mogły zająć bez przeszkód Wyszehrad.
W początkach XVI wieku mury, baszty i bramy Wyszehradu nadal były własnością króla i tylko brama Špička była utrzymywana przez Nowe Miasto praskie, któremu wolno było tam pobierać cła. Zabudowę i obwarowania w większości wyremontowano po okresie XV-wiecznych wojen, za wyjątkiem spustoszonej pałacowej części zamku. Pod koniec średniowiecza podupadły zamek stracił na znaczeniu i przekształcił się w małe miasteczko zamieszkiwane przez biednych rzemieślników. Dopiero po wojnie trzydziestoletniej, wraz z nastaniem nowych technik walki, zaczęto Wyszehrad przekształcać w twierdzę, otoczoną nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi. W trakcie ich budowy zniszczeniu uległa większość średniowiecznych budowli. Kolejne zmiany następowały w XVIII i XIX wieku, kiedy to wprowadzono ostatnie neogotyckie przekształcenia.
Architektura
Gród, a następnie zamek wyszehradzki usytuowano na nadrzecznym wzniesieniu, chronionym od strony Wełtawy na zachodzie stromymi, skalistymi skarpami, a od północnego – zachodu i południa wysokimi stokami. Ponadto na północ od wzniesienia do Wełtawy wpadała niewielka rzeka Botič, która rozlewała się na liczne koryta i odnogi tworzące podmokłe, bagienne ujście. Warownia składała się z dwóch części: głównej umieszczonej w południowo – zachodniej, najlepiej bronionej naturalnymi warunkami terenu części założenia, oraz położonego po wschodniej i północnej stronie podgrodzia. Całość posiadała nieregularny, nieco sierpowaty w planie kształt, dostosowany do formy wzgórza.
Na terenie zachodniej części górnego grodu, tuż przy skalistych skarpach, znajdował się romański książęcy i królewski pałac oraz rotunda św. Jana Ewangelisty z końca X lub początku XI wieku. Palatium było budowlą murowaną na rzucie prostokąta o wymiarach około 44,5 x 11,4 metra, z co najmniej dwoma kondygnacjami rozdzielonymi drewnianym stropem. Od strony północnej posiadało niewielki ryzalit. Kolejny aneks złożony z czterech ceglanych filarów, być może przedsionek, dostawiony był do krótkiej elewacji wschodniej. Wewnątrz grubych na 0,9 metra murów, najniższa kondygnacja posiadała posadzkę utworzoną z terakotowych płytek. Na piętrze przypuszczalnie mieściła się duża reprezentacyjna aula, być może oddzielona przegrodą od mniejszego pomieszczenia mieszkalnego. Palatium musiało się znajdować w otoczeniu innych zabudowań o charakterze pomocniczym i gospodarczym, które zlokalizowane były w pozostałej części dziedzińca.
Na podgrodziu, we wschodniej części Wyszehradu, wzniesiono pod koniec X lub na początku XI wieku kościół św. Klemensa, wywodzącą się z liturgii bizantyjskiej budowlę utworzoną z kwadr na planie krzyża greckiego. W północnej części podgrodzia usytuowano natomiast okazałą trójnawową i dwuchórową bazylikę kapitulną św. Piotra i Pawła z dwoma czworobocznymi wieżami na zakończeniu naw bocznych, wraz z przyległym do niej cmentarzem. W pobliżu bazyliki znajdował się dom kapituły wyszehradzkiej, utworzony po jej północnej stronie.
W drugiej połowie XI wieku najbardziej wysuniętą na wschód część wyszehradzkiego podgrodzia zajęła rotunda św. Marcina, ulokowana w pobliżu bramy wjazdowej. Ponadto we wschodniej części podgrodzia, ale tuż za obwarowaniami głównej części grodu, wzniesiono z kwadr opoki kościół św. Wawrzyńca, który zajął miejsce przedromańskiego tetrakonchosu św. Klemensa (dlatego w źródłach pisanych podawane było też wezwanie łączone, św. Klemensa i Wawrzyńca). Nowy kościół posiadał formę trójnawowej bazyliki z transeptem i czworobocznym prezbiterium. Po stronie wschodniej zarówno prezbiterium jak i ramiona transeptu posiadały półkoliste apsydy. W odróżnieniu od dwuchórowego kościoła św. Piotra i Pawła, bazującego jeszcze na tradycji ottońskiej, kościół św. Wawrzyńca uzyskał progresywniejszy układ, zdobywający wówczas popularność w Europie Środkowej pod wpływem klasztoru w Cluny.
Pierwsze fortyfikacje grodowe zapewne składały się z drewniano – ziemnych obwałowań. Od około końca XI wieku obwarowania Wyszehradu tworzył już kamienny mur obronny, wał i rów z rzędem masywnych sosnowych pali. Wał prawdopodobnie miał konstrukcję ziemno-glinianą z kamiennym licem od strony czoła, rdzeniem utworzonym z drewnianego rusztu oraz ze ścianą faszynowo-drewnianą od strony tylnej (wewnętrznej). Brama na podgrodzie w postaci przerwy w obwarowaniach znajdowała się po stronie wschodniej, w pobliżu rotundy św. Marcina. Drugi przejazd funkcjonował po stronie północnej, skąd prowadziła droga do zamku praskiego.
Rezydencję władcy w górnej części grodu skomunikowano z podgrodziem na wysokości bazyliki św. Piotra i Pawła. Obie części połączono murowanym, krytym gankiem mostem, poprowadzonym ponad przekopem i naturalnym obniżeniem terenu. Most został utworzony przez dwie podłużne ściany, między którymi biegły poprzecznie łuki sklepienia kolebkowego. Korytarz o formie zamkniętego ganku prawdopodobnie zwieńczony był płaskim, drewnianym stropem. Szerokość mostu wynosiła około 5,3 metra, długość sięgała około 16,5 metrów. Po stronie północnej most stykał się z murem obwodowym południowej nawy bazyliki, na południu natomiast z nieznaną budowlą królewskiego dworu. Tak więc nie pełni on roli typowej bramy, ani nie posiadał funkcji obronnej, tym bardziej że obwarowania górnej części grodu we wczesnym średniowieczu zapewne miały lekką formę. Druga brama łącząca część królewską z podgrodziem zapewne znajdowała się po stronie wschodniej, naprzeciwko kościoła św. Wawrzyńca.
Wielka przebudowa z połowy XIV wieku zachowała pierwotny dwuczęściowy układ Wyszehradu. Zamek górny otoczono kamiennym murem obronnym zaopatrzonym w krenelaż i chodnik dla obrońców oraz wzmocnionym co najmniej trzema czworobocznymi wieżami w narożnikach: południowo – zachodnim, południowo – wschodnim i północno – wschodnim (wieża Neklanka). Również mur obronny podzamcza powtarzał z grubsza obrys starszych obwałowań i zwieńczony był chodnikiem straży z krenelażem. Został on wzmocniony w regularnych odstępach 60 metrów przez 13 kwadratowych baszt o wymiarach 7,5 x 7,5 metra i dwa zespoły bramne. Obwarowania Wyszehradu stanowiły zamknięty obwód, podczas gdy połączone z nim na północy Nowe Miasto nie zostało ufortyfikowane przed zamkiem i było swobodnie dostępne przez dolinę rzeki Botič.
Po północnej stronie podzamcza dwie czworoboczne baszty stanowiły element bramy Jeruzalémskiej (znanej też jako Pražská), prowadzącej na teren Nowego Miasta praskiego. Flankowały one położony pomiędzy nimi portal i korytarz bramny. Druga, bardziej warowna brama Špička (Táborska) znajdowała się po stronie południowo – wschodniej. Był to monumentalny i reprezentacyjny, trójkondygnacyjny budynek o szerokości 27,5 metrów oraz długości 17 metrów, wystający w całości przed obwód murów obronnych. Grubość jego murów dochodziła aż do 2,5 metra. W przyziemiu znajdował się jedynie przejazd bramny, chroniony rozglifionymi otworami strzeleckimi pierwszego piętra i wykonanej w technice muru pruskiego galerii obronnej na drugim piętrze. Galerię zwieńczono dodatkowo dziewięcioma wieżyczkami – bartyzanami z których cztery były narożne. Wjazd do budynku prawdopodobnie poprzedzony był przerzuconym ponad fosą mostem zwodzonym, osadzonym w wąskiej szyi przedbramia. Portalu bramnego broniła opuszczana w prowadnicach brona oraz wrota, po przebyciu których budynek przekraczało się pod kontrolą strażników spoglądających z piętra na usytuowany poniżej przejazd. Bramę można było również przegrodzić żelaznym łańcuchem umieszczanym na haku jednej ze ścian. Oprócz dwóch głównych bram komunikację ułatwiało kilka mniejszych furt, przypuszczalnie umieszczonych w miejscach starszych, wczenośredniowiecznych.
Zabudowa wewnętrzna podzamcza wzbogaciła się w XIV wieku o usytuowany w północno – wschodniej części kościół Ścięcia św. Jana Chrzciciela (po raz pierwszy wzmiankowany w 1380 roku). Była to gotycka dwunawowa budowla, przystawiona do wewnętrznej ściany muru obronnego, w ten sposób, iż jej trójbocznie zamknięte prezbiterium znalazło się na zewnątrz obwodu obronnego. Na zamku górnym powstały cztery budynki pałacowe oraz umieszczony na skałach tuż nad nurtem Wełtawy budynek, którego relikty nazywane są dziś Łaźnią Libuszy (Libušina Lázeň). Jego przeznaczenie nie jest do końca jasne, być może była to wartownia kontrolująca ruch na rzece, lub budynek służący do rozładunku statków.
Spośród czterech gotyckich domów zamku górnego, w południowej części założenia wzniesiono tzw. budynek burgrabstwa, o wydłużonym rzucie na osi wschód – zachód. Uzyskał on wymiary około 32,8 × 9,8 metrów, ze ścianami przeprutymi prostokątnymi, rozglifionymi otworami szczelinowymi, które były rozmieszczone w nieregularnych odstępach i na różnych wysokościach. Jako że budynek był budowlą pałacową, zapewne pierwotnie posiadał też większe okna na wyższych kondygnacjach. Po jego północnej stronie do starszego muru obronnego dostawiono podłużny budynek o długości aż około 38 metrów i szerokości 5,5 – 6 metrów, ciągnący się do miejsca załamania obwarowań. Dalej na północy znajdował się kolejny budynek pałacowy o wymiarach 27 x 9,4 metra i murach grubości 1,8 metra, zorientowany na osi wschód – zachód, przedzielony poprzeczną ścianą działową, a zachodnią elewacją dostawiony do muru obronnego. Do jego północno – zachodniego narożnika przylegał niewielki aneks o wymiarach 4,6 x 3,5 metra i grubości muru około 1,3 metra, być może będący małą wieżyczką. Czwarty budynek usytuowany był osią wschód – zachód w północnej części założenia. Miał wymiary 22 x 9,5 metra, a grubość murów około 1,2 metra. Wewnątrz podzielony był przegrodą na dwa pomieszczenia o jednakowych wymiarach około 9 x 7 metrów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z najstarszej, romańskiej fazy funkcjonowania grodu przetrwał jedynie, odkryty w trakcie badań archeologicznych, jeden z łuków mostu łączącego palatium z bazyliką św. Piotra i Pawła. Na terenie podzamcza odnaleźć również można XI-wieczną, lecz znacznie przekształconą rotundę św. Marcina oraz także mocno przebudowaną bazylikę św. Piotra i Pawła. W pobliżu przetrwały fundamenty romańskiej bazyliki św. Wawrzyńca wraz z zachowaną nawą północną, północnym ramieniem transeptu i jedną apsydą. Z okresu XIV wiecznej rozbudowy widoczne są jedynie na nadrzecznej skarpie ruiny tzw. Łaźni Libuszy oraz niewielkie relikty bramy Špičkiej. Możliwe jednak, że znaczne odcinki gotyckich obwarowań ukryte są w ziemnych nasypach i bastionach z doby baroku. Podobnie w nowożytnej budowli na terenie górnej części dawnego zamku ukryte są do dziś gotyckie mury dolnej części tzw. domu burgrabstwa. W pobliżu znajduje się również tzw. gotycka kazamata, obecnie służąca jako stała ekspozycja historii Wyszehradu. Zachodnia ściana tego budynku pierwotnie była średniowiecznym murem obronnym Wyszehradu, do którego w połowie XIV wieku dobudowano częściowo zachowany do dziś podłużny dom o pałacowym charakterze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Nechvátal B., K středověkému opevnění Vyšehradu, „Archæologia historica”, roč. 36, č. 1, 2011.
Nechvátal B., Knížecí a královská akropole na Vyšehradě (Přehled výzkumu a problematiky), „Archæologia historica”, roč. 38, č. 1, 2013.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha a okolí, t. VII, red. Z.Fiala, Praha 1988.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Soukupová H., K problematice Vyšehradu, „Pruzkumy památek XII”, 2/2005.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.