Historia
Synagoga została wzniesiona w drugiej połowie XIII wieku, w okresie panowania króla Przemysła Ottokara II. Przy jej budowie prawdopodobnie brały udział strzechy budowlane uczestniczące także przy wznoszeniu wielu klasztorów cysterskich (Zlatá Koruna, Vyšší Brod, Osek). Otrzymała nazwę będącą wynikiem połączenia pierwotnej nazwy „nowa”, nadanej dla odróżnienia od starszej synagogi przy ulicy Dušní oraz „stara”, dodanej po wybudowaniu w Pradze kolejnych synagog.
W 1389 roku w sąsiedztwie Staronowej synagogi doszło do masakry około 3 tysięcy Żydów, którym nie udało się w niej schronić. Mury synagogi miały nosić ślady krwi ofiar aż do 1618 roku, kiedy to przeprowadzono remont budynku. Od tamtego momentu o tragicznych wydarzeniach z XIV wieku przypominały hebrajskie napisy na północnych i południowych ścianach głównej sali synagogi.
W 1716 roku budynek odnowiono z inicjatywy cesarza Karol VI Habsburga, a w 1883 roku remont połączony z regotyzacją przeprowadził znany architekt Josef Mocker. Niewłaściwe korekty zostały częściowo usunięte podczas naprawy w latach 1922-1924, natomiast kolejną renowację synagoga przeszła w latach 1966-1967, kiedy to odnowiono hebrajskie inskrypcje we wnętrzu.
Architektura
Pierwotny budynek z XIII wieku był prostą, dwunawową konstrukcją na planie prostokąta. Krótsze ściany (wschodnią i zachodnią) prawdopodobnie pod koniec XIV wieku zwieńczono gotyckimi, ceglanymi, trójkątnymi szczytami, dzielonymi prostokątnymi i ostrołucznymi blendami. Wejście do synagogi prowadziło od południa, przez bogato profilowany, wczesnogotycki portal z głębokim reliefem liści winorośli w tympanonie, których dwanaście skręconych gałęzi miało symbolizować dwanaście plemion izraelskich. Wnętrze oświetlały wąskie, gotyckie, ostrołukowo zamknięte, obustronnie rozglifione okna oraz dwa cylindryczne okulusy po stronie wschodniej.
Około 1300 roku po zachodniej i południowej stronie synagogi dobudowano niskie aneksy, służące jako kruchta oraz przestrzeń dla kobiet. Stamtąd mogły one obserwować liturgię przez wąskie, szczelinowe okna wychodzące na główną salę. Aneks zachodni otrzymał mniejszą szerokość, utworzono go też na nieregularnym planie (część południowa szersza od północnej), być może ze względu na brak miejsca i przebiegającą tamtędy ulicę. Przykryty był pierwotnie płaskim, drewnianym stropem, nad południową kruchtą natomiast założono sklepienie kolebkowe o ostrołucznym przekroju z masywnymi gurtami. W tej ostatniej części posadzkę wybrukowano, a przy ścianach ułożono ceglane ławy. Pod koniec XIV wieku lub najdalej na początku XV wieku oba aneksy zostały połączone narożną, południowo – zachodnią dobudówką.
Wnętrze synagogi przykryto nad trzema przęsłami obu naw sklepieniem krzyżowym, w którym dodano po jednym dodatkowym, trzecim żebrze, umieszczonym w każdym przęśle od strony ścian wzdłużnych. Żebra naprzemiennie opuszczono służkami na nisko zawieszone konsole oraz osadzono wysoko bez pośrednictwa służek. Te niższe zawieszono na poziomie profilowanego, wydatnego gzymsu którym opięto całą salę. Służkami zakończone zostały żebra diagonalne, wspornikami dodatkowe trzecie żebra. Pośrodku budynku sklepienia wsparły dwa ośmioboczne filary, ujęte w części kapitelowej wieńcem konsolek. Konsole oraz głowice przyściennych służek ozdobiono płaskorzeźbionymi liśćmi, natomiast część z konsol przy filarach otrzymała formy geometryczne, a część różnorodne formy płaskorzeźbionych liści.
W przestrzeni między filarami umieszczono bimę, podwyższone miejsce gdzie znajdował się stół do wykładania i czytania Tory. W ścianie wschodniej tradycyjnie znajdowała się szafa ołtarzowa aron ha-kodesz, służąca do przechowywania zwojów Tory. W synagodze Staronowej uzyskała ona wczesnogotycki trójkątny tympanon, zdobiony głębokim reliefem winorośli i górną część gzymsu dekorowaną żabkami.
Stan obecny
Synagoga Staronowa, najstarsza zachowana na terenie Czech, posiada dziś od strony zewnętrznej w większości gotycką formę, częściowo przesłoniętą nowożytnym aneksem od północy i wschodu, oraz uzupełnioną elementami odnowionymi w trakcie XIX-wiecznej regotyzacji, jak na przykład szczyt wschodni. Wnętrze zabytku uchodzi za jedno z najlepiej zachowanych pomieszczeń praskiego wczesnego gotyku (sklepienia, służki, konsole, gzyms). W przestrzeni między kolumnami zachowała się bima z kutą gotycką kratą oraz aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory) z pulpitem do czytania. Aron ha-kodesz zdobią dwie kolumny z XVI wieku oraz wczesnogotycki tympanon.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Dragoun Z., Záchranný výzkum ve Staronové synagoze v Praze a posouzení jeho výsledků z hlediska etnického určení zdejšího osídlení, „Archaeologia historica”, vol. 28, 2003.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.