Historia
Rotunda św. Marcina prawdopodobnie została wzniesiona w drugiej połowie XI wieku, w okresie rządów księcia i pierwszego czeskiego króla Wratysława II, jako być może najstarsza tego typu budowla na terenie dzisiejszej Pragi. Pierwsza bezsprzeczna pisemna wzmianka o niej pojawiła się dopiero z 1396 roku, w dokumencie z archiwum kapituły wyszehradzkiej, w którym zapisano, że niejaki Diviš z Kršovic był zobowiązany do uiszczania na jej rzecz kwoty 82 groszy.
Rotunda pierwotnie pełniła funkcję parafialną dla ludności podzamcza zamku wyszehradzkiego. Pod koniec XIV wieku służyła wyszehradzkim chórzystom, w związku z czym w 1533 roku nazywano ją „capella choralistarum”. Jako jedna z nielicznych budowli na Wyszehradzie przetrwała niezniszczona okres wojen husyckich, choć splądrowano ją w 1420 roku. W 1523 roku budowlę zniszczył pożar, jednak została naprawiona i przywrócona do pierwotnej funkcji, choć w XVI wieku przez krótki czas rotunda służyła też za więzienie dla wyszehradzkiej społeczności.
W 1632 roku rotunda w związku z budową nowożytnej cytadeli została przekształcona w magazyn prochu. Podupadła i podniszczona, dopiero po 1710 roku poddana została barokowej renowacji. W 1757 roku podczas oblężenia Pragi została uszkodzona przez pruską artylerię, natomiast w 1784 roku, w wyniku reform cesarza Józefa II, ponownie stała się magazynem wojskowym. W 1841 roku groziła jej rozbiórka w związku z budową drogi, lecz ostatecznie po przebudowie zaczęła służyć jako dom z kuchnią dla miejscowej biedoty. Gruntowną renowację rotundy przeprowadzono w latach 1878 – 1880 według projektu Antoniego Bauma. W 1917 roku musiano wzmocnić nadwyrężone fundamenty żelbetową konstrukcją, a ostatnich napraw dokonano w latach 1969 – 1970, w 1991 i 2002 roku.
Architektura
Rotunda znajdowała się we wschodniej części wzgórza wyszehradzkiego, w pobliżu obwałowań wschodniego podgrodzia oraz w niedalekiej odległości od umieszczonej na południowym – wschodzie bramy. We wczesnym średniowieczu otoczona była okrągłym w planie cmentarzem. W bezpośrednim sąsiedztwie rotundy znajdowały się także zabudowania mieszkalne. Przebudowa grodu na zamek w połowie XIV wieku sprawiła, że obwarowania odsunięte zostały od rotundy, a otaczający ją plac stał się miejscem połączenia czterech głównych dróg podzamcza.
Rotunda utworzona została z cylindrycznej nawy oraz dostawionej do niej od strony wschodniej, z grubsza półokrągłej apsydy. Wewnętrzna średnica nawy rotundy uzyskała 6,5 metra, a grubość jej muru 0,97 metra. Głębokość apsydy utworzono o długości 2,2 metra, szerokość około 3,3 metra. Mur apsydy wzniesiono nieco cieńszy niż nawy, grubości 0,95 metra. Nawa została zwieńczona latarnią z dużymi dwudzielnymi przeźroczami. Apsydę od strony zewnętrznej wzmocniono i ozdobiono lizenami. Wejście do wnętrza nawy pierwotnie prowadziło od strony zachodniej. Wewnątrz apsydę oddzielono od nawy uskokiem muru, ale nastąpiło to na skutek wtórnych prac budowlanych. Posadzka nawy i apsydy pierwotnie znajdowała się na tym samym poziomie.
Stan obecny
Rotunda św. Marcina jest dziś jedyną w całości zachowaną średniowieczną budowlą na Vyšehradzie. Pomimo wielokrotnych zniszczeń i postępujących później modernizacji zachowała do dnia dzisiejszego mury obwodowe nawy i apsydy (miejscami silnie przemurowane). Niestety wszystkie pierwotne okna oraz portal wejściowy zostały przekształcone w okresie nowożytnym, przy czym obecny portal utworzony został po stronie południowej z powodu budowy drogi, a stary po stronie zachodniej zamurowano. Za nowożytne uważa się także wszystkie fryzy i gzymsy na zewnętrznych elewacjach zabytku oraz kolumienki w przeźroczach latarni. Wnętrze nie jest dostępne dla zwiedzających w ramach stałej usługi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čadil M., Kostely Prahy 2, Praha 2016.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Nechvátal B., Rotunda sv. Martina na Vyšehradě, „Archæologia historica”, roč. 30, č. 1, 2005.