Historia
Rotunda św. Marcina prawdopodobnie została wzniesiona w drugiej połowie XI wieku, w okresie rządów księcia i pierwszego czeskiego króla Wratysława II, jako być może najstarsza tego typu budowla na terenie dzisiejszej Pragi. Pierwsza bezsprzeczna pisemna wzmianka o niej pojawiła się dopiero z 1396 roku, w dokumencie z archiwum kapituły wyszehradzkiej, w którym zapisano, że niejaki Diviš z Kršovic był zobowiązany do uiszczania na jej rzecz kwoty 82 groszy.
Rotunda św. Marcina pierwotnie pełniła funkcję kościoła parafialnego dla ludności podzamcza zamku wyszehradzkiego. Pod koniec XIV wieku służyła wyszehradzkim chórzystom, w związku z czym w 1533 roku nazywano ją „capella choralistarum”. Jako jedna z nielicznych budowli na Wyszehradzie przetrwała niezniszczona okres wojen husyckich, choć splądrowano ją w 1420 roku. W 1523 roku budowlę uszkodził pożar spowodowany uderzeniem pioruna, jednak wkrótce potem została naprawiona i przywrócona do pierwotnej funkcji. W XVI wieku rotunda przez krótki czas służyć także miała za więzienie dla wyszehradzkiej społeczności.
W 1632 roku rotunda w związku z budową nowożytnej cytadeli została przekształcona w magazyn prochu. Podupadła i podniszczona, dopiero po 1710 roku poddana została barokowej renowacji. W 1757 roku podczas oblężenia Pragi została uszkodzona przez pruską artylerię, natomiast w 1784 roku, w wyniku reform cesarza Józefa II, ponownie stała się magazynem wojskowym. W 1841 roku groziła jej rozbiórka w związku z budową drogi, lecz ostatecznie po przebudowie zaczęła służyć jako dom z kuchnią dla miejscowej biedoty. Gruntowną renowację rotundy przeprowadzono w latach 1878 – 1880 według projektu Antoniego Bauma. W 1917 roku musiano wzmocnić nadwyrężone fundamenty żelbetową konstrukcją, a ostatnich napraw dokonano w latach 1969 – 1970, w 1991 i 2002 roku.
Architektura
Rotunda znajdowała się we wschodniej części wzgórza wyszehradzkiego, w pobliżu obwałowań wschodniego podgrodzia oraz w niedalekiej odległości od umieszczonej na południowym – wschodzie bramy. We wczesnym średniowieczu otoczona była okrągłym w planie cmentarzem. W bezpośrednim sąsiedztwie rotundy znajdowały się także zabudowania mieszkalne. Przebudowa grodu na zamek w połowie XIV wieku sprawiła, że obwarowania odsunięte zostały od rotundy, a otaczający ją plac stał się miejscem połączenia czterech głównych dróg podzamcza.
Rotunda utworzona została z cylindrycznej nawy oraz dostawionej do niej od strony wschodniej, z grubsza półokrągłej apsydy. Wewnętrzna średnica nawy rotundy uzyskała 6,5 metra, a grubość jej muru 0,97 metra. Głębokość apsydy utworzono o długości 2,2 metra, szerokość około 3,3 metra. Mur apsydy wzniesiono nieco cieńszy niż nawy, grubości 0,95 metra. Nawa została zwieńczona latarnią z dużymi dwudzielnymi przeźroczami. Apsydę od strony zewnętrznej wzmocniono i ozdobiono lizenami. Wejście do wnętrza nawy pierwotnie prowadziło od strony zachodniej. Wewnątrz apsydę oddzielono od nawy uskokiem muru, ale nastąpiło to na skutek wtórnych prac budowlanych. Posadzka nawy i apsydy pierwotnie znajdowała się na tym samym poziomie.
Stan obecny
Rotunda św. Marcina jest dziś jedyną w całości zachowaną średniowieczną budowlą na Vyšehradzie. Pomimo wielokrotnych zniszczeń i postępujących później modernizacji zachowała do dnia dzisiejszego mury obwodowe nawy i apsydy (miejscami silnie przemurowane). Niestety wszystkie pierwotne okna oraz portal wejściowy zostały przekształcone w okresie nowożytnym, przy czym obecny portal utworzony został po stronie południowej z powodu budowy drogi, a stary po stronie zachodniej zamurowano. Za nowożytne uważa się także wszystkie fryzy i gzymsy na zewnętrznych elewacjach zabytku oraz kolumienki w przeźroczach latarni. Wnętrze nie jest dostępne dla zwiedzających w ramach stałej usługi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čadil M., Kostely Prahy 2, Praha 2016.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Guth K., České rotundy, „Památky Archeologické”, XXXIV/1925.
Nechvátal B., Rotunda sv. Martina na Vyšehradě, „Archæologia historica”, roč. 30, č. 1, 2005.