Historia
Rotunda św. Krzyża prawdopodobnie została zbudowana między końcem XI wieku a początkiem XII stulecia. Możliwe, iż pierwotnie należała do jednego z dworów Starego Miasta jako prywatna świątynia. Po raz pierwszy została udokumentowana w źródłach pisanych w 1365 roku, już jako kościół parafialny. W 1625 roku rotunda przypadła dominikanom ze Starego Miasta. W 1784 roku z powodu reform cesarza Józefa II przestała funkcjonować jako budowla sakralna, a po przejęciu przez prywatnego właściciela stała się magazynem. W 1860 roku istniała groźba jej zburzenia pod planowaną budowę kamienicy, jednak zabytek uratowano dzięki inicjatywie Ferdynanda Břetislava Mikovca i Josefa Mánesa. Rotunda została wykupiona przez radę miasta, a architekt Ignac Ullmann zobowiązał się do jej darmowej renowacji.
Architektura
Rotundę usytuowano w południowej części praskiego Starego Miasta, na ważnym szlaku prowadzącym z Vyšehradu do przeprawy na Wełtawie. W jej pobliżu mieścił się cmentarz oraz początkowo zabudowania dworskie. W okresie gotyku sytuowana była niedaleko plebania, która przestała istnieć podczas wojen husyckich. Po wybudowaniu w XIII wieku miejskich murów obronnych droga przy rotundzie wiodła na południe ku pobliskiej bramie św. Szczepana.
Rotunda została wzniesiona na planie koła o średnicy 6,5 metra, z prezbiterium po stronie wschodniej o formie półkolistej apsydy. Kolistą nawę zwieńczono latarnią z dużymi, dwudzielnymi romańskimi przeźroczami. Apsydę od strony zewnętrznej opięto lizenami połączonymi z fryzem arkadowym. Elewacje nawy prawdopodobnie były dużo prostsze, z gzymsem pod okapem dachu. Cała budowla wzniesiona została z ciosów jasnego piaskowca, a jej zadaszenie utworzone było z prostokątnych, płaskich kamieni opoki.
Wnętrze apsydy oświetlono trzema małymi, obustronnie rozglifionymi oknami, nawę pojedynczym oknem północnym. Nad nawą założone zostało sklepienie kopułowe z otworem do latarni, natomiast nad apsydą koncha. Co ciekawe w murze nawy i apsydy umieszczone zostały w trakcie prac budowlanych okrągłe otwory z wnękami, których funkcją mogła być chęć polepszenia akustyki. Posadzka rotundy była wyłożona płytkami, ściany natomiast pokrywały barwne malowidła.
Stan obecny
Rotunda św. Krzyża należy do trzech zachowanych praskich rotund romańskich i jest jednocześnie jedną z najstarszych zachowanych budowli w Pradze. Zachowała mury obwodowe o pełnej wysokości, choć zewnętrzne elewacje jej nawy są w dużym stopniu wynikiem prac remontowych z XIX wieku. Pierwotne nie jest także obecne wejście do zabytku, odnawiane były pozostałe detale architektoniczne (okna, przeźrocza latarni, fryz). Wewnątrz nawy zachowały się fragmenty gotyckich malowideł ściennych z XIV wieku, a także unikalne otwory rezonansowe z czasów budowy. Podczas prowadzonej w ostatnich latach renowacji, pod współczesnymi warstwami zwietrzałego materiału budowlanego, nieoczekiwanie odkryte zostało średniowieczne, wykonane z opoki pokrycie dachowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.