Historia
Pierwsze drewniano – ziemne obwarowania na lewym brzegu Wełtawy otrzymał na przełomie IX i X wieku gród praski wraz z podgrodziem, będący siedzibą czeskich książąt oraz od 973 roku biskupów, a także przyległa do niego osada, zamieszkana przez kupców i rzemieślników (późniejsze Hradčany czyli Górne Miasto praskie). Około 1135 roku Sobiesław I Przemyślida rozpoczął budowę murowanych (lecz jeszcze nie spajanych zaprawą) obwarowań romańskiego zamku oraz północnej części Hradčan i Maléj Strany. Pierwszych walk doświadczyły one już w 1142 roku, w czasie oblężenia zamku praskiego przez Konrada znojemskiego, które doprowadziło do dużych zniszczeń nie tylko zamku i jego podzamcza, ale i osady rozwijającej się na przeciwległym, prawym brzegu Wełtawy.
W latach 30-tych XIII wieku z inicjatywy króla Wacława I zaczęto wczesnośredniowieczne obwarowania wymieniać na kamienne mury obronne oraz fortyfikować osadę na prawym brzegu rzeki (późniejsze Stare Miasto praskie). Ich budowa mogła mieć związek z najazdami mongolskimi, które pustoszyły wówczas rozległe tereny Polski, Węgier i Czech, jednak po raz pierwszy wykorzystane zostały w trakcie walk wewnętrznych związanych z buntem syna Wacława I, królewicza Przemysła, który namawiany przez część możnych próbował obalić władzę ojca. Dopiero po roku buntu, w 1249 roku, stary król zajął przy pomocy części wiernych mu mieszczan prawobrzeżne miasto, Przemysł zaś uciekł pozostawiając zamek i podzamcze swoim wojskom. Podupadłe na duchu oddziały rycerstwa Przemysła szybko jednak ustąpiły z podgrodzia za swym władcą, który niedługo później poddał zamek i ukorzył się przez Wacławem. Po uspokojeniu sytuacji wewnętrznej prace budowlane nad obwarowaniami były kontynuowane. Między innymi w 1253 roku ufortyfikowano lewobrzeżny biskupi dwór przy moście na Wełtawie oraz położony na południe od niego kościół zakonu joannitów pod wezwaniem Panny Marii wraz z komandorią. Budowie obwarowań z pewnością sprzyjała zła sytuacja międzynarodowa, zwłaszcza obawa przed najazdami węgierskiego króla Beli i Kumanów.
W czasach panowania Przemysła Ottokara II, około 1253 roku, znacznie przeorganizowana i następnie obwarowana kamiennymi murami została osada na lewym brzegu Wełtawy, położona między rzeką a zamkiem. Początkowo zwana Nowym Miastem, a od połowy XIV wieku znana jako Malá Strana, przekazana została cudzoziemcom, głównie Niemcom, którzy mieli stanowić konkurencję dla prężnie rozwijającej się części Pragi po drugiej stronie kamiennego mostu. Około 1278 roku król miał ufundować nowe obwarowania zamku praskiego i połączyć z nimi obwiedzioną przekopem i murem Malą Stranę. Fortyfikacje te nie uchroniły jednak prażan po śmierć króla w bitwie pod Suchymi Krutami, gdy miasto stało się celem ataku Ottona brandenburskiego, a zamek wraz z katedrą został złupiony. Dodatkowych zniszczeń przysporzyła silna burza z 1281 roku i powódź z 1291 roku, choć i tak Praga stała się po okresie wewnętrznego chaosu i anarchii ośrodkiem jednoczącym i gospodarczą podporą królestwa. Nowy władca, Wacław II, dbał o rozwój miasta, po pożarze zamku w 1303 roku często w nim przebywał, tam też zmarł w 1305 roku, przy czym na rok przed śmiercią zarządził że wpływy z grzywien od obcych kupców miały być przeznaczane na naprawę murów, baszt, mostu i miejskich ulic.
Po śmierci króla Wacława III w 1306 roku, przez kolejnych pięć lat Pragą targały walki pomiędzy szlacheckimi i mieszczańskimi frakcjami różnych kandydatów do korony, skupione zwłaszcza wokół kluczowego dla miasta mostu nad Wełtawą. Próbę zajęcia Pragi podjął w 1310 roku Henryk karyncki wraz z margrabią miśnieńskim. Jako że nie byli oni w stanie otoczyć wojskiem tak rozległego miasta, postanowili wykorzystać podstęp – Volframa od Kamena który prowadził z miasta sprzedaż jedzenia oblegającym, oraz Annę, małżonkę Henryka, której pozwolono mieszkać w domu niejakiego Mikuláša od Vežy w sąsiedztwie jednej z bram miejskich. Zwolennicy Henryka otworzyli mu więc dwie bramy (Świętego Franciszka i bramę obok domu Mikuláša), jednak zajęciu miasta przeszkodził rozkład sił jego przeciwników a zwłaszcza obwarowania na przedmościach przeprawy przez Wełtawę. Niedługo później na wschodnie przedpola Pragi nadeszły wojska Jana Luksemburskiego. Jego liczniejsze oddziały podeszły pod mury w różnych miejscach i choć manewr ten zapewne początkowo przewidziany był jedynie jako demonstracja, to ostatecznie zdołano przebić się przez bramy i przegonić przeciwników do zamku.
Już w 1319 roku w Pradze wybuchł bunt przeciwko władzy Jana Luksemburskiego, wywołany zbytnimi obciążeniami mieszczan, odebraniem niektórych majątków i nietaktowną wymianą rady miejskiej. Szlacheccy i mieszczańscy buntownicy zajęli zamek oraz lewobrzeżne miasto, nie udało się im jednak zająć części prawobrzeżnej z powodu obsadzenia przez przeciwników wież mostu. Po dwóch dniach wojska królewskie spróbowały przedrzeć się do miasta, ale jeden z przywódców rebelii, Vilém Zajíc, zdołał zabezpieczyć bramę miejską, a Petr z Rožmberka przywiódł 400 osobowy oddział posiłków. Rozpoczęło się wówczas ośmiodniowe oblężenie prawobrzeżnego miasta, zakończone podpisaniem rozejmu, na mocy którego mieszczanom zwrócono część majątku i odnowiono przywilej Przemysła Ottokara II, choć po pewnym czasie, gdy buntownicy otworzyli już wszystkie bramy, Luksemburczyk ukarał prowodyrów zamieszek, na miasto zaś nałożył wysokie grzywny.
W czasie rządów cesarza a zarazem króla niemieckiego i czeskiego Karola IV, Praga urosła do rangi jednego z najznaczniejszych ośrodków cesarstwa rzymskiego i głównej siedziby władców Rzeszy. Miasto znacznie się rozrosło, wzbogaciło i przybyło mu ludności, co najmniej od 1347 roku planowano więc reorganizację przedmieść w nowy ośrodek miejski. W 1348 roku z inicjatywy Karola IV położono kamień węgielny pod budowę fortyfikacji Nowego Miasta praskiego, otaczających starsze obwarowania prawobrzeżne. Z tego powodu władca wydał mieszczanom staromiejskim zabezpieczenie wolnego przejścia oraz opiekę nad dwoma planowanymi bramami miejskimi, by nie obawiali się oni zamknięcia nowymi fortyfikacjami. Główne prace budowlane zakończono w wyjątkowo szybkim tempie dwóch lat. Nieco dłużej przeciągnęła się budowa obwarowań lewobrzeżnej części miasta, które chronić miały Malą Strane i Hradčany. Południowy fragment tych fortyfikacji zaczął być później nazywany „murem Głodowym” w związku z niedoborem jedzenia, jaki wybuchł w 1361 roku. W tym czasie część biedoty miejskiej prawdopodobnie mieszkała na placu budowy, a według tradycji budowa murów miał być formą pomocy dla bezrobotnych. Jednak prawdziwy powód był bez wątpienia czysto strategiczny, głód zaś nastąpił dopiero po tym jak mur był już w budowie. Po wzniesieniu XIV-wiecznych obwarowań mury obronne Starego Miasta straciły na znaczeniu, a XIII-wieczne obwarowania lewobrzeżnej części miasta miały zostać rozebrane. Karol IV wydał też w 1367 roku decyzję o rozbiórce XIII-wiecznych obwarowań Starego Miasta, musiała więc być w okresie tym budowa nowych obwarowań całkowicie zakończona.
W 1351 roku Karol IV wydał dokument powołujący do życia cech strzelców oraz wytwórców zbroi, których członkowie mieli mieszkać w basztach i wieżach bramnych prawo i lewobrzeżnego miasta i w nich prowadzić swe rzemiosło, a pod basztami odbywać ćwiczenia. Strzelcy mieli chodzić w zbrojach, z mieczami i nożami, oraz sposobić się w walce strzeleckiej by być w gotowości na wypadek obrony miasta lub służby w wyprawie zbrojnej. W 1365 roku Karol dodatkowo dołączył do powyższych cechów gildię wytwórców tarcz, zaś w 1380 roku Wacław IV potwierdził te przywileje i oswobodził obrońców od powinności finansowych względem królestwa. Dziesięć lat później pozwolił strzelcom wznosić pod basztami miejskimi domostwa i ogrody z zastrzeżeniem zachowania przejazdu dla wozów (a więc z zachowaniem drożności uliczki podmurnej). Wiadomo także, iż Wacław rozpoczął wynajmowanie baszt i odcinków murów miejskich na Maléj Stranie, a nawet oddawania ich we własność dziedziczną, w celu zabezpieczenia ich konserwacji.
Na przełomie XIV i XV wieku obwarowania praskie były utrzymywane bez większych zmian, chroniąc jedno z najludniejszych miast na północ od Alp i wschód od Rzymu (szacuje się wówczas około 50 tysięcy mieszkańców Pragi). Wewnątrz ich obwodu narastały jednak liczne napięcia, zwłaszcza pomiędzy Starym i Nowym Miastem, świadczące o fiasku planów Karola IV, chcącego połączyć obydwa prawobrzeżne organizmy miejskie. W 1397 roku Wacław IV żądał od mieszczan w związku z konfliktami wewnętrznymi wyburzenia staromiejskiego muru obronnego, tak więc musiały one nadal funkcjonować wewnątrz Nowego Miasta pomimo nakazu Karola z 1367 roku. Po długim okresie spokoju również przed obwarowaniami zaczęły się pojawiać wojska. W 1394 roku były to oddziały Jana Zgorzeleckiego, brata Wacława IV, któremu przybył z pomocą przeciwko więżącej go wewnętrznej opozycji, zaś w 1401 roku wojska miśnieńskie z margrabią Jodokiem. To drugie oblężenie zakończyło się negocjacjami oraz porozumieniem króla z opozycją. Wacław w okresie tym z powodu obaw o własne bezpieczeństwo coraz mniej przebywał na zamku, a częściej w staromiejskim dworze króla i w gródku Na Zderazie, oboma wewnątrz murów miejskich.
Wraz z defenestracją z 1419 roku Praga stała się jednym z głównych ośrodków husyckiej rewolucji, choć jej mieszkańcy rozbili się na kilka frakcji o różnym podejściu do kwestii religijnych i władzy Zygmunta Luksemburczyka. W mieście nastała anarchia, która pomimo rozlokowania w kluczowych miejscach Pragi niemieckich żołnierzy przez najwyższego praskiego burgrabiego Čenka z Vartemberka, doprowadziła do rozruchów i walk, a w konsekwencji dużych zniszczeń Maléj Strany. Praskim husytom i ich sojusznikom udało się zająć także most wraz z przedmościem, lecz zamku zdobyć już nie podołali. W 1420 roku oba prawobrzeżne miasta powołały czterech hejtmanów powierzając im klucze do bram miejskich, a ci zorganizowali pośpieszne prace przy budowie obwałowań, zwłaszcza w pobliżu obleganego wówczas Vyšehradu. Wkrótce też na stronę husytów przeszedł Čeněk z Vartemberka, który wygnał z zamku chroniące się tam katolickie rodziny i duchownych, choć ponownie zmienił stronę w obliczu inwazji krzyżowców. Z tego powodu ponownie doszło do oblężenia przez mieszczan zamku, w trakcie którego zniszczono Malą Stranę (husyckim mieszkańcom pozwolono przejść na prawy brzeg). Oblężenie to nie powiodło się, podobnie jak atak wojsk krzyżowych Zygmunta Luksemburczyka na Pragę i oblężenie, które musiał zwinąć po klęsce w bitwie o Górę Vítkov. Husyckie miasto obroniło się, pomimo iż było otoczone krzyżowcami oraz wrogimi garnizonami z zamku praskiego i wyszehradzkiego. Ten drugi padł jeszcze w tym samym roku, zamek praski udało się natomiast zająć husyckim mieszczanom w 1421 roku. W kolejnych latach wojny w każdym z prawobrzeżnych miast panowały inne nastroje: Stare Miasto było bardziej umiarkowane, natomiast Nowe Miasto zradykalizowane i nieprzejednane w swych husyckich przekonaniach. Prowadziło to do licznych napięć między mieszczanami a nawet utarczek i obwarowywania swoich części Pragi oraz siłowego przejmowania bram miejskich i baszt. Ostatecznie w 1434 roku mieszczanie staromiejscy w sojuszu z rycerstwem zdobyli i zajęli Nowe Miasto, skrajny zaś odłam husytyzmu pobity został pod Lipanami.
W 1448 roku bez większych oporów władzę nad Pragę przejął Jerzy z Podiebradów, husycki, czeski możnowładca koronowany w 1458 roku na praskim ratuszu. W okresie jego panowania rozpoczęto odbudowę Maléj Strany, jednak nad obwarowaniami miasta prawobrzeżnego nie prowadzono większych prac budowlanych. Dopiero w 1475 roku na zlecenie rady Starego Miasta praskiego, w pobliżu dworu królewskiego Władysława II Jagiellończyka, na fundamentach starszej bramy z XIII wieku, wzniesiono późnogotycką bramę Prochową, pierwotnie zwaną Nową Bramą. Jej głównym budowniczym był mistrz Wacław, a następnie prace kontynuował znany architekt Matyáš Rejsek. Nie miała ona jednak zbyt dużego znaczenia militarnego, a jedynie reprezentacyjne, przez długi czas pozostawała również niedokończona, ponieważ po tumultach i buncie praskich radykałów z 1483 roku, a w konsekwencji przeniesieniu prawobrzeżnej siedziby króla Władysława na zamek praski, rajcy stracili zainteresowanie jej ukończeniem.
W 1518 roku dokonało się w końcu zjednoczenie Nowego i Starego praskiego miasta, będące efektem posiadania przez wiele lat wspólnych przeciwników w postaci sterującej królem wyższej szlachty, a zwłaszcza najwyższych burgrabiów zamku praskiego. Spośród tych ostatnich ostry konflikt z mieszczanami prowadził zwłaszcza Zdeněk Lev z Rožmitálu, za którego w 1514 roku garnizon zamkowy nawet ostrzeliwał miasto. W efekcie połączenia prawobrzeżnych miast, oficjalnie potwierdzonego przez króla Ludwika w 1523 roku, rozpoczęto zasypywanie rozdzielających je przekopów oraz otwieranie i następnie burzenie niektórych bram. Podobnie wyglądała sytuacja obwarowań części Maléj Strany i Hradčan, które zaczęły szybko tracić na znaczeniu. O pozostałe obwarowania miejskie dbano – zachowały się wzmianki o naprawach w 1528 roku, zaś w 1534 Ferdynand zezwolił na oczyszczenie fosy, przy czym odnotowano, iż bramny staromiejskie jeszcze wówczas stały. Antyhabsburskie powstanie z lat 1546 – 1547 nie przyniosło obwarowaniom praskim większych szkód.
Średniowieczne obwarowania zaczęły być anachroniczne na przełomie XVI i XVII wieku, przy czym w okresie tym nie przechodziły żadnych poważniejszych prac modernizacyjnych. Zostały znacznie zniszczone w trakcie wojny trzydziestoletniej, zwłaszcza w trakcie szwedzkiego oblężenia z 1648 roku. Z tego powodu w latach 1653-1730 zarówno lewo jak i prawobrzeżna część miasta została poprzedzona nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi. Pierwotne mury miejskie straciły wówczas na znaczeniu, a ich główną funkcją zaczęło być kontrolowanie przyjezdnych oraz ułatwianie pobierania ceł. W XIX wieku znajdowały się już w bardzo złym stanie technicznym; często były obstawiane budynkami mieszkalnymi lub rozbierane w celu pozyskania materiału budowlanego. Systematyczną rozbiórkę obwarowań przeprowadzono po 1860 roku.
Architektura
Średniowieczna Praga rozłożyła się po obu brzegach płynącej z południa ku północy rzeki Weltawy, w jednym z jej płytszych meandrów. Na lewym brzegu kończył się długi i wąski grzbiet wzgórza grodowego, a następnie zamkowego, przy czym jego wschodnie zakończenie nie było strome i umożliwiało poprowadzenie tamtędy drogi wjazdowej. Główna droga do zamku biegła jednak od zachodu poprzez przekop i dalej przez podzamcze (późniejsze Hradčany), natomiast w stronę lewobrzeżnej części miasta (Malá Strana) wzgórze skierowane było wysokimi aż na około 50 metrów stokami. Po zachodniej stronie podzamcza, w odległości około 800 metrów od zamku, na jednym z najwyższych okolicznych wzgórz ulokowany został XII-wieczny klasztor benedyktyński (Strahov), zajmujący bardzo ważne strategicznie wzniesienie. Jako że przewyższało ono zamek, klasztor musiał być pomyślany jako miejsce obronne. Na południu zasięg lewobrzeżnego miasta początkowo ustalił niewielki wąwóz strumienia Maléj Strany, spływającego do Wełtawy ze wzgórza strahovskiego. Dalej na południu znajdowało się wzgórze Petřín, przewyższające teren lewobrzeżnego miasta o około 100 metrów i dlatego włączonego w obręb fortyfikacji w XIV wieku.
Najstarsze praskie obwarowania z X wieku składały się z drewnianej palisady usytuowanej na gliniano – ziemnym wale, wzmacnianym wewnątrz drewnianą konstrukcją i oblicowanym z zewnątrz kamieniami. Wewnętrzny ruszt zbudowany był z dębowych bali, często o standardowych rozmiarach około 200-250 cm długości i do 20 centymetrów średnicy. Z czasem zaczęto również stosować technikę skrzyniową budowy wału, który tworzono z wypełnionych ziemią lub kamieniami izbic. Wysokość nasypu dochodziła do około 4 metrów. Szerokość wału wynosiła natomiast zwykle od pięciu do sześciu metrów, w bardziej eksponowanych miejscach osiągała w starszej fazie osiem metrów, w młodszej prawie aż dwanaście metrów szerokości. Obwałowaniom o ile nie znajdowały się na skraju stoku, towarzyszyła fosa o głębokości czterech i więcej metrów oraz szerokości około 15 metrów (przed główną częścią grodu osiągała nawet 25 metrów szerokości). W ten sposób ufortyfikowano nie tylko siedzibę władcy, ale także i podgrodzie na terenie dzisiejszych Hradčan oraz prawie cały obszar Maléj Strany. Ten trzyczęściowy kompleks początkowo zajmował powierzchnię co najmniej 30 hektarów.
Obwarowania XIII-wiecznego prawobrzeżnego Starego Miasta praskiego założono na planie wydłużonego owalu o wielkości około 80 ha, usytuowanego w zakolu rzeki Wełtawy. W jego środku znalazł się staromiejski rynek z kościołem św. Mikołaja w narożniku północno – zachodnim, który przed zbudowaniem ratusza zapewne służył mieszczanom także do celów świeckich. Po wschodniej stronie znajdował się drugi kościół farny Panny Marii oraz obwarowany dwór Ungelt (Tyński Dwór) służący już od XII wieku ku ochronie kupców i ich towarów, zaś na południowym – wschodzie tzw. havelskie miasto, wydzielony wewnątrz obwarowań obszar z kościołem św. Gawła założony w czasach Wacława I. Na zachodzie droga wiodła ku przeprawie przez Wełtawę, przy czym mur miejski wzniesiono nad rzeką w pewnym od niej oddaleniu, co pozwoliło na budowę młynów oraz zabudowań gospodarczych czy składów drewna. Mur na odcinku nadrzecznym oprócz obronnej mógł także pełnić rolę zapory przeciwpowodziowej. W jego i mostu sąsiedztwie wznieśli swój klasztor dominikanie a następnie zakon krzyżowców z czerwoną gwiazdą, którzy zajęli w większości miejsce już przed murem obronnym, na wysuniętej ku rzece terasie. Franciszkanie natomiast usadowili się dość nietypowo w pewnym oddaleniu od obwarowań, we wschodniej części miasta. Pomiędzy ich konwentem a murem obronnym znajdowała się jeszcze komandoria krzyżacka z kościołem św. Benedykta, ograniczona od strony wschodniej obwarowaniami miejskimi. Wschodnia ściana kościoła tworzyła zarazem fragment muru obronnego, zaś dwie apsydy wystawały przed jego lico ku parchamowi na podobieństwo baszt. Blisko narożnika północno – wschodniego znalazł się szpital i klasztor klarysek, powiększony później o konwent męski, przy czym północna ściana skrzydła wschodniego klarysek była zarazem odcinkiem muru obronnego. Spośród wielu innych praskich kościołów w sąsiedztwie obwarowań znajdował się także klasztor cyriaków ze szpitalem i kościołem św. Krzyża, kościół św. Walentego, św. Jana na Zábradlí i kościół św. Marcina z wymowną nazwą „w Murze”. Podobny przydomek posiadał również kościół św. Szczepana Mniejszego w południowej części obwodu. Nie ma pewności czy prawobrzeżne miasto posiadało uliczkę podmurną, jej funkcjonowanie poświadczono jedynie w części havelskiej, natomiast na całym obszarze miasta porozmieszczane były mniej lub bardziej ufortyfikowane dwory (między innymi królewski dwór Wacława IV u św. Benedykta wzniesiony po 1383 roku przy bramie Horskiej) oraz liczne wieżowe budynki mieszkalno – obronne, zapewne wyposażane w rożnego rodzaju drewniane ganki lub wykusze. W razie zagrożenia przegradzano też wąskie i często krzywe uliczki żelaznymi łańcuchami, skutecznymi zwłaszcza przeciwko konnym. Nie cały zasiedlony obszar na prawym brzegu rzeki objęty został w XIII wieku obwarowaniami. Na południu w stronę wzgórza i zamku Vyšehrad znajdowała się osada Opatovice i Zderaz, mury nie objęły także osiedlenia z kościołami św. Klemensa i Piotra na północnym – wschodzie miasta.
Całkowita długość wzniesionego z kamienia (łupek i opoka) obwodu Starego Miasta wynosiła około 3800 metrów. Wysokość muru prawdopodobnie osiągnęła 7,5 metra (z czego około 5 metrów do poziomu chodnika straży i 2,5 metra przedpiersia z krenelażem), a grubość około 2-2,2 metry. Były to więc wymiary znaczne, choć od bezpieczniejszej strony nadrzecznej mur miał już w przyziemiu jedynie 1,5 – 1,9 metra grubości. Wschodnia i południowa część obwodu, jako najbardziej zagrożona i nie chroniona wodami rzeki, wzmocniona była około 22-24 basztami i dodatkowo poprzedzona zewnętrznym niskim murem parchamu oraz fosą.
Baszty staromiejskie wzniesiono na planie czworoboków o ścianach długości od 4,6 do 6,5 metra i o 12 metrach wysokości (tak więc przewyższały chodnik obrońców w kurtynach aż o 7 metrów). Były wysunięte praktycznie w całości przed lico murów i początkowo zapewne otwarte od strony miasta. Usytuowano je w regularnych odstępach, około 60 metrów od siebie. Grubość murów baszt na poziomie przyziemia i pierwszego piętra była podobna, ale przynajmniej w niektórych basztach dużo mniejsza od sąsiednich kurtyn, wahała się bowiem od 1,1 do 1,3 metra (być może chciano w ten sposób uzyskać przestronne wnętrza wielkości około 4×4 metry). Część ze znanych baszt miała ściany masywniejsze (1,5 – 1,7 metra), różnice zaś mogły wynikać z dłuższego okresu budowlanego i późniejszych modernizacji obwodu obronnego (baszty były wtórne w stosunku do muru obronnego). Wnętrza baszt dzieliły się pierwotnie płaskimi, drewnianymi stropami na trzy kondygnacje. Z nich najniższa miała 6 metrów wysokości, środkowa 4 metry a najwyższa tylko 2 metry. Po zamknięciu baszt tylnymi ścianami ich przyziemia były ciemne, przeznaczone jedynie na składy. Z zewnątrz dostępne były dopiero pierwsze piętra baszt, służące już aktywnej obronie dzięki przebiciu ścian bocznych i czołowych szczelinowymi otworami strzeleckimi (około 85 x 10 cm). Wewnętrzne schody poprowadzone przez strop wiodły na najwyższą kondygnację, ograniczoną blankowanym przedpiersiem. Nie ma pewności czy dachy baszt obejmowały całą górną kondygnację, czy jednie jej środkową część z pozostawieniem otwartego obszaru przy przedpiersiu.
Przed głównym murem obronnym we wschodniej i południowej części obwodu (oraz fragmencie północnym na wschód od klasztoru klarysek), w odległości od 10 do 18 metrów (z przewagą wyższych odległości) poprowadzony został współczesny z głównym murem zewnętrzny mur parchamu. Jego grubość wynosiła około 0,6 – 0,8 metra, wysokość zaś musiała być sporo niższa od muru głównego. Prawdopodobnie nie był wzmocniony żadnymi basztami. Wymiary fosy były różne w zależności od miejsca położenia. Szerokość wahała się od 14 do 20 metrów, głębokość między 5 a 9 metrów. Ukośne ściany przykopu oblicowano kamieniami, zaś ziemię uzyskaną po jego wykopaniu rozproszono po obu stronach, a więc także na terenie międzymurza (parchamu). Oba krańce fosy połączono z korytem Wełtawy, jednak z powodu spadku terenu przy rzece nawodniła ona co najwyżej najbliższą część fosy, większość natomiast była sucha. Z wyżej położonych terenów późniejszego Nowego Miasta spływały natomiast strumienie włączone w kanał czy też strugę, poprowadzoną w odległości kilku metrów od fosy Starego Miasta, od której możliwe, iż był on odgrodzony ziemnym nasypem.
Do Starego Miasta praskiego prowadziło aż dziesięć bram oraz przynajmniej dwie mniejsze furty. Wszystkie rozlokowano dość regularnie na całości obwodu, pomijając stronę północną, pozbawioną jakiegokolwiek większego przejścia nad rzekę. Duża ich część otrzymała nazwy od położonych w pobliżu kościołów. Licząc od północnego – zachodu ku południowi były to: furta Za Żydowską Dzielnicą, brama św. Walentego (prawdopodobnie mająca postać furty dla pieszych), brama Mostowa, brama św. Jana na Zábradlí, brama św. Andrzeja, brama św. Szczepana, brama św. Marcina (Zderazka), furta przy ul. Perłowej (w pobliżu późniejszego kościoła Panny Marii Śnieżnej), brama św. Gawła (identyfikowana z bramą Mikuláša od Vežy), brama św. Ambrożego (zwana też Odraná i Horska), brama św. Benedykta przy komandorii krzyżackiej, brama przy ul. Długiej oraz brama św. Franciszka usytuowana w północno – wschodnim narożniku miasta. Kolejna furta znajdowała się jeszcze między bramami Długą i św. Benedykta. Bramy staromiejskie najprawdopodobniej umieszczone były w czworobocznych basztach bramnych z przejazdami w przyziemiu o ostrołucznych portalach. Na wysokości zewnętrznego muru parchamu musiały mieć przedbramia o nieznanej formie, przypuszczalnie zwykłe portale w murze połączone szyjami z basztami bramnymi.
Niezwykłą bramą była wzniesiona w 1475 roku brama Nowa, później zwana Prochową, usytuowana w sąsiedztwie królewskiego dworu Wacława IV. Nie posiadała ona funkcji obronnej a jedynie dekoracyjną, reprezentacyjną i symboliczną, nawiązującą do wież mostowych Starego Miasta. Nie założono jej w linii głównego muru obronnego ani w linii zewnętrznego muru parchamu, jej fundamenty spoczęły natomiast z niewiadomych przyczyn na dnie przekopu, który jednak dalej pełnił swą funkcję i nie został zasypany. Prawdopodobnie budowniczowie nie chcieli niszczyć starych, dalej wykorzystywanych obwarowań, zaś brama Prochowa została dzięki wysunięciu w stronę Nowego Miasta jeszcze bardziej wyróżniona. Wyjątkowo ozdobną formę nadano zewnętrznym elewacjom wieży, zwłaszcza czołowej i tylnej, podzielonym kordonowymi gzymsami i wysoce plastycznymi ślepymi arkadami o detalach typowych dla późnego gotyku. Do jej okazałego, szerokiego aż na 7,9 metrów przejazdu prowadził most. Przejazd zamykany był broną operującą w prowadnicach przy zewnętrznym portalu. Dwa górne piętra miały zostać zwieńczone sklepieniami gwiaździstymi podpartymi konsolami o kształcie żeńskich popiersi, sam przejazd otrzymał natomiast sklepienie dopiero w XIX wieku. Na pierwsze piętro prowadziła z dna przekopu spiralna klatka schodowa osadzona przy wschodnim boku, jednak główne wejście wiodło po kładce z muru parchamu i królewskiego dworu. Pierwsze piętro bramy pełnić mogło funkcję mieszkalną, było bowiem ogrzewane kominkiem.
Mur obronny Maléj Strany z XIII wieku zakreślał kształt nieregularnego czworoboku o wielkości około 12 ha. Jego północno – zachodnia kurtyna przylegała do stroków i muru zamku praskiego, północno – wschodnia zaś do narożnika muru zamku poniżej jego bramy wschodniej. Miasto nie miało więc własnych obwarowań od strony zamku. Najkrótsza część zachodnia skierowana była w stronę Hradčan, wschodnia sąsiadowała z brzegiem rzeki (który był wówczas znacznie wyżej położony), a południowa, obejmująca stary dwór biskupi, w narożniku wschodnim graniczyła z przyczółkiem mostowym oraz obwarowaną komandorią zakonu joannitów, otoczoną od południa lub północy płynącym ze Strahova strumieniem, który zaopatrywał w wodę jej przekop. Wewnątrz obwodu nietypowo blisko muru miejskiego znajdował się prostokątny rynek, co spowodowane były pochyłym terenem północnej części miasta. Przebiegała przez niego droga do wsi Újezd, skomunikowany też był z przedmościem przy Wełtawie i szlakiem ku klasztorowi Strahov. Pośrodku rynku wyrósł w drugiej połowie XIII wieku kościół św. Mikołaja i ratusz, zaś we wschodniej części miasta, przy murach obronnych znalazł się klasztor augustiański. Charakterystycznym elementem Maléj Strany były również domy i dwory o cechach obronnych, często o wieżowym charakterze.
Mur obronny Maléj Strany miał około 1,9 metra grubości, poprzedzony był zewnętrznym murem parchamu oraz przekopem o obmurowanych, stromych skarpach. Szerokość parchamu w północnej części strony zachodniej wynosiła około 10 metrów, ale na południu już jedynie 4 metry. Tam też przekop miał 18 metrów szerokości i wykorzystywał częściowo koryto strumienia. Po stronie wschodniej przekop znajdował się w zabagnionym korycie przekierowanego ramienia Wełtawy, zaś po stronie zachodniej przekop musiał mieć kaskadowo tworzone dno z uwagi na rosnącą wysokość terenu w stronę zamku. Nie ma pewności czy mur lewobrzeżnego miasta wzmocniony był basztami, nie można wykluczyć funkcjonowania przynajmniej kilku tego typu budowli. Każda z kurtyn muru poza przyległą do wzgórza zamkowego zaopatrzona była w bramę: Strahovską (Czarną) od zachodu, Újezdską od południa i Písecką od wschodu. Dodatkowo na most prowadziła brama Mostowa. Wszystkie one poza Mostową prawdopodobnie umieszczono w czworobocznych wieżach bramnych z przejazdami na osi przyziemia.
Hradčany zajęły z grubsza czworoboczny w planie obszar o wielkości około 7 ha, rozszerzający się ku zachodowi. W jego północno – zachodnim narożniku znajdował się szpital św. Antoniego z drugiej połowy XIV wieku po którego wschodniej stronie w północnym odcinku obwarowań funkcjonowała brama Szpitalna. Głównym wjazdem była południowo – zachodnia brama Strahovská (inna niż XIII-wieczna brama Maléj Strany o tej samej nazwie), zaś od południa z lewobrzeżnym miastem łączyła się brama Świętego Benedykta. Dodatkowo po stronie północnej, na wschód od bramy Szpitalnej znajdowała się furta Wodna (zwana też bramą Świętej Ludmiły).
Obwarowania Nowego Miasta praskiego z połowy XIV wieku połączyły zamek wyszehradzki po stronie południowej z dawną osadą Poříč na północy, zajmując olbrzymi obszar około 240 ha. W ten sposób szerokim łukiem o długości około 3500 metrów odcięto zakole Wełtawy łącznie z położonym głębiej Starym Miastem, które w ten sposób z dwóch stron zostało otoczone obwarowaniami i zabudową nowomiejską. Stare Miasto utraciło przez to wolny dostęp do swych bram (w ramach rekompensaty mieszczanie staromiejscy uzyskali kontrolę nad bramą Poříčską i Horską), zaś Nowe miasto było niejako otwarte od strony starszej części Pragi, nie posiadało też obwarowań od strony Wełtawy. W północnej części teren Nowego miasta był płaski, ale na południu, w niewielkiej odległości od granic Starego Miasta teren zaczynał się wznosić, za wyjątkiem pasa ziemi w pobliżu koryta rzecznego na zachodzie. Najwyższy punkt Nowego Miasta znalazł się w jego południowo – wschodnim narożniku, gdzie od południa sąsiadował z doliną strumienia Botič. Drugą, południową część owej doliny zajmowały już obwarowania wzgórza zamku Vyšehrad.
Zabudowa Nowego Miasta skupiła się przede wszystkim w jego północnej i środkowej części, gdzie wyrosła ze starszych osad skupionych wokół romańskich kościołów. Charakterystyczny układ miasta narzucił w północnej części siatkę ulic, w której główne trakty łączyły poprzecznie bramy staromiejskie z bramami nowomiejskimi. Najszerszą z nich był Targ Koński łączący bramę św. Gawła na Starym Mieście z bramą Końską. W środkowej części Nowego Miasta na osi północ – południe rozplanowano podłużny rynek (Dobytčí Targ), od północy zamknięty narożnie usytuowanym ratuszem, a od wschodu połączony ulicą z bramą Świńską. Południowa część miasta w średniowieczu zapełniona została zabudową głównie na terenie w pobliżu rzeki, natomiast wzgórze południowo – wschodnie w większości pozostało niezasiedlone, choć objęto je obwarowaniami ze względu na duże znaczenie strategiczne dla obronności Pragi i zarazem zamku Vyšehrad. Obydwa kościoły farne (św. Henryka i św. Szczepana) znalazły się z dala on muru miejskiego, podobnie klasztor słowiańskich benedyktynów Emaus i wiele innych nowomiejskich świątyń. Jedynie w południowo – wschodnim narożniku Karol IV założył klasztor kanoników augustiańskich, a w pobliży bramy Świńskiej znajdował się niewielki kościół św. Jana. Nowe Miasto na całej długości swych obwarowań w miejscach gdzie znajdowała się zabudowa miejska posiadało uliczkę podmurną, w późniejszym okresie średniowiecza częściowo zastawianą domami strzelców.
Wymiary obwarowań Nowego Miasta były zmienne. Wysokość muru wahała się od 6 do 7 metrów (do poziomu chodnika straży), a grubość wynosiła około 2 metry. Zwieńczony był on podobnie jak mur staromiejski przedpiersiem z krenelażem, przy czym poszczególne merlony były pełne, nie przebite otworami strzeleckimi. Najstarsze znane weduty ukazują mury nowomiejskie niezadaszone, ale średniowieczne przekazy kronikarskie wskazują na istnienie na nich jakiś drewnianych elementów (mogły to być balustrady od strony miasta, czy też podpory zadaszenia). Mur obronny został wzmocniony w miarę regularnie rozstawionymi około 25 basztami, rozmieszczonymi co około 80-90 metrów. Pozbawiony był ich jedynie odcinek południowy, naturalnie chroniony rozlewiskami i bagnami strumienia Botič, wpadającego do Wełtawy po północnej stronie zamku wyszehradzkiego. Baszty były prawie w całości wysunięte przed sąsiednie kurtyny, miały boczne ściany długości 6,5 metra, czołowe zaś około 7 metrowe. Prawdopodobnie dostępne były z poziomu gruntu i dalej poprzez wewnętrzne schody skomunikowane z kurtynami muru. Wskazywałyby na to informacje o zamieszkiwaniu w nich strzelców, rozmieszczonych w basztach zapewne ze względu długie kurtyny.
W nowomiejskich murach obronnych utworzono cztery bramy: usytuowaną na północy bramę Poříčską (zwaną również Szpitalną), położoną na południe od niej bramę Horską (Hybernską), następnie dalej na południu bramę św. Prokopa (znaną również jako Końską) oraz najbliższą zamkowi wyszehradzkiemu bramę św. Jana (zwaną także Świńską). Wszystkie wzniesiono jako przejazdy w murze flankowane przez dwie boczne baszty o czworobocznych rzutach. Ich wymiary oscylowały w planie wokół 11-12 x 9 metrów z przejazdami szerokimi na 5 metrów. Baszty przybramne posiadały kilka kondygnacji i zwieńczenie o nieznanej formie. Pomiędzy nimi nad przejazdami mogły znajdować się jakieś ganki hurdycji, a także pomieszczenia przeznaczone na mechanizmy obsługujące brony. Dodatkowo przejazdy bramne zamykano też wrotami. Zewnętrzną strefę obrony Nowego Miasta stanowiła fosa, która podobnie jak staromiejska pozbawiona była wody. Od muru miejskie oddzielał ją kilkumetrowej szerokości pas wolnej przestrzeni.
XIV-wieczne obwarowania lewobrzeżnej części Pragi przyjęły formę zbliżoną do trójkąta, przyległego wschodnią krawędzią do Wełtawy, a północną do zamku. Nieduży występ murów dodatkowo chronił położone na północy Hradčany. Całość długiego na około 2300 metrów obwodu objęła obszar około 90 ha, przy czym starsze mury Maléj Strany nie zostały od razu rozebrane, funkcjonowały jeszcze dość długo, stopniowo tracąc znacznie, a zasypany został jedynie poprzedzający je przekop. Południowy fragment XIV-wiecznego obwodu (nazywany później „murem Głodowym”) poprowadzono po stromych stokach wzgórza Petřín, opadającego w kierunku rzeki. Pierwotnie mur na tym odcinku miał około 4,5-5 metra wysokości do poziomu chodnika straży i 1,8-1,9 metra grubości. W górnej części wyposażony był w przedpiersie z krenelażem oraz w niezadaszony, szeroki na 1,2 metra chodnik dla obrońców. Merlony o długości 2-2,2 metra nie zostały zaopatrzone w otwory strzeleckie. Mur wzmacniało kilka (być może osiem) czworobocznych baszt, nie był natomiast poprzedzony parchamem, zaś przekop utworzono najpewniej jedynie przed bramami. Baszty na południowym odcinku były bardzo podobne do nowomiejskich baszt na prawym brzegu Pragi. Rozmieszczono je co 100-150 metrów, otrzymały ściany czołowe długości około 7,2 metra, boczne zaś nieco krótsze, około 6,3 metrowe. Były one wysunięte przed lica kurtyn, pełne (z tylnymi ścianami), z murami grubości około 1,2 metra, wyższe od sąsiadujących kurtyn i zwieńczone prostymi blankami. Przyziemia baszt najpewniej dostępne były z poziomu gruntu. Stamtąd można się było dostać na pierwsze piętra, które skomunikowane były bocznymi wejściami z chodnikiem straży w koronie kurtyn. W basztach nie odkryto otworów strzeleckich, podobnie jak osobnych wejść na kurtyny muru obronnego.
Wjazd do lewobrzeżnej Pragi możliwy był przez cztery bramy z których trzy były wspomnianymi powyżej wjazdami na Hradčany: bramy Świętej Ludmiły i Szpitalna od strony północnej i Strahovska od zachodu. Dodatkowo od południa znajdowała się brama Újezdska (Kartuzska), przy czym dwie ostatnie bramy przejęły nazwy po starszych bramach z XIII wieku. Dodatkowo na odcinku muru oddzielającym Hradčany od Maléj Strany funkcjonowała wspomniana już brama Świętego Benedykta. Główne bramy umieszczone były najpewniej w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu zamykanymi bronami.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w najlepszym stanie przetrwał fragment obwarowań tzw. muru Głodowego w lewobrzeżnej części Pragi na wzgórzu Petřín. Ponadto najbardziej rozpoznawalnym elementem i symbolem miasta jest dziś XV-wieczna, reprezentacyjna brama Prochowa, która dzisiejszy wygląd uzyskała dopiero po neogotyckiej renowacji z lat 1878–1886, prowadzonej przez architekta Josefa Mockera (zwieńczenie wieży, hełm, sklepienie przejazdu bramnego, ukończenie zdobień elewacji), oraz wieże bram Mostowych, strzegące przyczółków mostowych zarówno w części lewobrzeżnej jak i prawobrzeżnej Pragi (opisane w artykule dotyczącym Mostu Karola). Mur miejski Nowego Miasta praskiego reprezentuje dość długi fragment w pobliżu zamku wyszehradzkiego i ulicy Na Slupi. Pośród gęstej zabudowy Starego Miasta dojrzeć można jeszcze mocno przebudowaną basztę na podwórku domu przy ul. Bartolomějská 4 i kolejną w bliskiej od niej odległości. Pozostałe fragmenty staromiejskich obwarowań znane są już tylko dzięki badaniom archeologicznym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boháčová I., Podliska J., Průvodce pražskou archeologií, Praha 2018.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.