Historia
Pierwotny romański kościół zbudowany został w osadzie Zderaz, która pod koniec XII wieku należała do dwóch czeskich rycerzy: Kojata i Všebora z rodu Hrabišiców. Około 1180 roku ufundowali oni na swych ziemiach kościół z klasztorem zakonu Rycerzy Grobu Bożego w Jerozolimie. Z czasem kościół klasztorny św. Wacława przejął funkcję starszego kościoła parafialnego Zderazu pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Jako parafialny wzmiankowany był po raz pierwszy w 1278 roku. W 1324 roku zakon kupił w jego pobliżu ziemię, na której wzniesiono szpital oraz łaźnię. Po założeniu Nowego Miasta praskiego kościół św. Wacława stał się jednym z kościołów parafialnych nowego ośrodka miejskiego, wraz ze szkołą i przyległym cmentarzem. W pobliżu znajdował się również dom mieszczański Pavla z Jenštejna, który w 1396 roku przeszedł w ręce króla Wacława IV. Władca wzniósł na jego miejscu gródek, czy też mieszkalną zabudowę, wykorzystywaną gdy chciał odpocząć od gwaru Starego Miasta. Sam kościół w czwartej ćwierci XIV wieku rozbudowany został o gotyckie prezbiterium, początkowo nie połączone z romańską nawą, a tuż przed końcem tamtego stulecia zaczęto budowę nowego gotyckiego korpusu.
W 1420 roku przykościelne zabudowania zostały spalone w trakcie tumultów, a kościół św. Wacława i parafię przekazano kapłanom husyckim. Po okresie wojen pierwszej połowy XV wieku kościół został odrestaurowany i wzbogacony o nowe ołtarze, wymieniane w źródłach pisanych w 1438 roku. W drugiej połowie XVI wieku znajdował się już jednak w tak złym stanie, iż w latach 1586 -1587 musiano ponownie wznieść mury korpusu na starszych, gotyckich fundamentach. Kościół odnowiono dzięki funduszom cesarza Rudolfa II i przekazano wraz z plebanią i szkołą w administrację opatowi klasztoru Na Slovanech. W okresie tym pierwotny drewniany strop zastąpiono sklepieniem z żebrami z terakoty, opartym na renesansowych toskańskich półkolumnach. Przebudowa ta wymagała zmniejszenia gotyckich okien i wymiany ich maswerków.
W 1623 roku cesarz Ferdynand II podarował kościół augustianom. Nowi właściciele wprowadzili do świątyni elementy barokowe, między innymi zakładając sklepienie i obniżając romańską wieżę, wznieśli również w 1646 roku po jej zachodniej stronie nowe zabudowania klasztorne na miejscu średniowiecznej rezydencji Wacława IV. Rok później kościół został uszkodzony podczas oblężenia Pragi przez Szwedów. W XVII wieku wzniesiono nową zakrystię na miejscu starej, gotyckiej. W 1785 roku rozwiązano konwent augustianów, a na początku XIX stulecia umieszczono w zabudowaniach klasztornych nowomiejskie więzienie. Kościół św. Wacława ponownie konsekrowano w 1827 roku. Od tamtego momentu do 1884 roku służył na potrzeby więźniów. Po usunięciu więzienia świątynia była w tak złym stanie, iż groziło jej zawalenie. Około 1904 roku zburzono wszystkie zabudowania klasztorne, na miejscu których powstały kamienice oraz usunięto przykościelny cmentarz. W 1909 roku rozpoczęto prace renowacyjne, przedłużające się aż do 1929.
Architektura
Kościół romański był budowlą jednonawową na planie prostokąta z apsydą od strony wschodniej i czworoboczną wieżą na osi fasady zachodniej. Wieża ta została wykorzystana w trakcie gotyckiej przebudowy z XIV wieku, stając w narożniku nowej fasady. Wykorzystano również starą północną ścianę nawy, którą wkomponowano w gotycką północną część kościoła. Po stronie wschodniej budynek zamknięto nowym, podłużnym, niższym od nawy prezbiterium o wielobocznym na wschodzie zamknięciu. Od strony południowej dostawiono do niego prostokątną w planie zakrystię.
W XIV wieku kościół otaczał cmentarz oraz zabudowania klasztorne i szpitalne, mieszczące między innymi wzmiankowaną w 1324 roku łaźnię. Pod koniec XIV stulecia w sąsiedztwie świątyni, po jej zachodniej stronie wybudowano nową rezydencję króla Wacława IV. Miała ona nieregularną formę dostosowaną do skalistego wzniesienia. Główny południowy budynek posiadał trzy kondygnacje, przy czym dolna jako jedyna była sklepiona. W zachodniej części założenia przed lico muru wystawała czworoboczna wieża o pięciu kondygnacjach.
Wewnątrz gotyckiego kościoła szeroki korpus nawowy, prawdopodobnie pierwotnie planowany jako trójnawowy, przykryto jedynie płaskim, drewnianym, podpartym dwoma słupami stropem, natomiast gotyckie prezbiterium zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym ponad dwoma przęsłami prostokątnymi i sześciodzielnym we wschodnim zamknięciu. Żebra opuszczono we wschodnim zamknięciu na pięcioboczne, smukłe służki, a przy ścianach wzdłużnych prezbiterium na wiązki służek. Głowice ozdobiono po części przedstawianiami figuralnymi (popiersia aniołów), po części zaś motywami liściastymi, a dwa kapitele pozostawiono gładkie. W południową ścianę osadzono profilowane sedilia. Pod koniec XIV wieku wnętrze świątyni ozdobiono ściennymi malowidłami, natomiast w XV wieku podsklepiona została nawa.
Stan obecny
Dzisiejszy kościół jest budowlą znacznie przekształconą w okresie nowożytnym, choć zachował w całości gotyckie prezbiterium z lat 80-tych XIV wieku oraz dwie ściany obniżonej romańskiej wieży, wtopionej w późniejsze mury, z wciąż widocznymi przeźroczami na najwyższej kondygnacji. Korpus nawowy został gruntownie przebudowany w drugiej połowie XVI wieku, prawdopodobnie na starszych, gotyckich fundamentach (lub w najlepszym razie częściowo przemurowany). Powtarza więc obrys świątyni z końca XIV wieku, lecz przepadły jego gotyckie detale architektoniczne. Niestety całkowicie przebudowana została także zakrystia kościoła, nie ma też żadnego widocznego śladu po przyległym gródku Wacława IV.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chaloupecký V., Květ J., Mencl V., Praha románská, Praha 1948.
Čadil M., Kostel sv. Václava na Zderaze, Praha 2018.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Sommer J., Loď kostela sv. Václava na Zderaze v Praze II, „Památky a příroda”, roč. 16, č. 7, 1991.