Historia
Kościół św. Szczepana został ufundowany wraz z Nowym Miastem praskim przez Karola IV Luksemburskiego w połowie XIV wieku. Budowa trwała od 1351 roku. Prowadzona była pod nadzorem mistrza Jerzego, który pracował także w strzesze budowlanej przy katedrze św. Wita. Prezbiterium ukończono prawdopodobnie w 1367 roku, następnie kontynuowano budowę nawy głównej (od lat 70-tych zaczęły się pojawiać wzmianki pisemne o kilku ołtarzach) i zakończono w 1401 roku wraz z budową wieży przy fasadzie zachodniej (wtedy to została ona po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych).
Pierwotnie kościół służył jako świątynia parafialna dla górnej części Nowego Miasta, podczas gdy kościół św. Henryka i Kunegundy spełniał tę funkcję dla części dolnej (co ciekawe budowle te otrzymały całkowicie inne układy przestrzenne, halowy i bazylikowy). Kościół św. Szczepana przejął wezwanie od pobliskiej romańskiej rotundy, ale zwany był także św. Szczepanem na Rybníčku lub św. Szczepanem Większym, w celu odróżnienia od kościoła św. Szczepana na Starym Mieście. W momencie powstania kościół był zarządzany przez Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, od których Karol IV nabył większość ziemi na lokację nowego ośrodka miejskiego. Do kościoła należała duża działka na której usytuowano ogrody, plebanię, szkołę, drewnianą dzwonnicę oraz duży cmentarz. W trakcie epidemii dżumy z 1380 roku pochowano na nim 3,5 tysiąca osób, a w czasie morowej zarazy z 1502 roku prawie 14 tysięcy osób z całej Pragi.
W 1419 roku kościół był świadkiem pierwszych wystąpień husyckiego ruchu. Radykalny ksiądz husycki Jan Želivský kazaniem w kościele Matki Panny Śnieżnej zrewoltował praski plebs, ktory pod jego przewodnictwem zbrojną procesją wyruszył w stronę św. Szczepana, gdzie właśnie odprawiał mszę miejscowy proboszcz Jan z Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. Rozwścieczony motłoch splądrował kościół i plebanię, a według niektórych relacji proboszcza powiesił na belce wystającej z okna plebanii. Stamtąd uczestnicy procesji udali się do ratusza Nowego Miasta, gdzie przeprowadzili pierwszą w Pradze defenestrację – wyrzucili przez okna radnych Nowego Miasta. Przez kilka kolejnych lat, gdy w Pradze wpływy posiadał Jan Želivský, u św. Szczepana działali jego zwolennicy z radykalnego skrzydła husytyzmu. Później na jakiś czas kościół odzyskali bracia zakonni, ale od 1435 roku ponownie był on w gestii proboszczów.
Czasy nowożytne przyniosły stopniowe przekształcenia kościoła i jego okolicy. W 1568 roku przebudowano w stylistyce renesansowej szkołę parafialną, w latach 1600-1604 przebudowaną drewnianą dzwonnicę na murowaną, zaś w 1613 roku wzniesiono nowy szpital dla poszkodowanych zarazą. W 1686 roku do południowej nawy dobudowano Kornelską Kaplicę, w 1739 roku do zakrystii przystawiono Kaplicę Branberską, a w 1866 roku wejście do północnej nawy poprzedzono neogotycką kruchtą. W 1784 roku w ramach reform józefińskich zlikwidowano przykościelny cmentarz wraz z dwoma kaplicami cmentarnymi. W latach 1874–1879 miała miejsce purystyczna renowacja kościoła, prowadzona pod nadzorem znanego architekta Josefa Mockera, podjęta między innymi z powodu zniszczeń wywołanych przez silną burzę z 1870 roku.
Architektura
Kościół usytuowany został na lekko pochyłej, sięgającej murów miejskich działce, wykorzystywanej jako rozległy cmentarz. Oprócz głównej świątyni usytuowana była na niej także romańska rotunda św. Longina, we wschodniej części cmentarza prosta kaplica Wszystkich Świętych z końca XIV wieku, a po południowej stronie kościoła budynek szkoły i plebani. Ponadto w połowie XVI wieku wzniesiona została w pobliżu kaplica pogrzebowa zwana Jerozolimską oraz kilkadziesiąt lat później wolnostojąca murowana dzwonnica, powstała jeszcze w stylistyce późnogotyckiej, na miejscu starszej konstrukcji drewnianej. Przed fasadą kościoła przebiegała jedna z głównych ulic praskiego Nowego Miasta, łącząca klasztor augustianek na południu z końskim targiem na północy.
Kościół św. Szczepana został zbudowany jako orientowana względem stron świata, trójnawowa bazylika z podłużnym prezbiterium o szerokości nawy głównej (około 8 metrów), zakończonym od wschodu wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Przy fasadzie zachodniej wzniesiono czworoboczną wieżę z wieloboczną wieżyczką komunikacyjną w narożniku, a przy północnej ścianie prezbiterium prostokątną w planie zakrystię. Pierwotnie planowano jednak, na co wskazywałyby wyraźnie grubsze mury, umieścić wieżę w narożniku południowo – zachodnim, podobnie jak w kościele nowomiejskim św. Henryka i Kunegundy (obydwa kościoły otrzymały również podobne wymiary czy kształt prezbiterium, różnił je zaś kształt bazylikowy i halowy).
Elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały uskokowymi przyporami, przy czym nietypowy był brak przypór wschodnich przy obu nawach bocznych, zwłaszcza południowej, która w odróżnieniu od północnej nie sąsiadowała z żadnym aneksem. Oświetlenie kościoła zapewniały przebite pomiędzy przyporami ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna, wysokie i dwudzielne w części prezbiterialnej, dużo niższe, ale zapewne także z dwudzielnymi maswerkami w nawach. W wieży zachodniej na najwyższej kondygnacji z trzech stron przebito charakterystyczne dwudzielne, wysokie przeźrocza, wszystkie zwieńczone trójliściami.
Wewnątrz nawę główną utworzyły cztery prostokątne przęsła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym umieszczonym na wysokości 18 metrów, podpartym przez schodzące aż do posadzki obłe służki, niczym nie przedzielone poniżej wysoko zawieszonych konsol. Nawy boczne podzielono na cztery przęsła zbliżone do kwadratów, również ze sklepieniami krzyżowymi, ale z żebrami opadającymi przy ścianach na nadwieszane, piramidalne konsole. Od nawy głównej nawy boczne oddzieliły trzy pary masywnych filarów tworzących ostrołuczne, sfazowane arkady. Na filarach międzynawowych zamontowano zwrócone na nawy boczne pryzmatyczne półfilary, na które opuszczono podparte konsolami żebra, odpowiadające konsolom po przeciwnej stronie nawy bocznej i przyporom powyżej. Prezbiterium zwieńczono dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego oraz jednym sześciodzielnym. Ich żebra opuszczono na wiązki służek, zakończone konsolami na wysokości podokiennego, profilowanego gzymsu. Wnętrze kościoła w średniowieczu pokryte było ściennymi polichromiami, czemu sprzyjały duże, niczym nie artykułowane powierzchnie ścian i wysoko przebite okna nawy głównej.
Stan obecny
Kościół zachował gotycki układ, mury oraz część pierwotnych detali architektonicznych. Jak większość średniowiecznych budowli był jednak w okresie nowożytnym przekształcany w aktualnie modnych stylistykach, co próbowała zniwelować XIX-wieczna regotyzacja Josefa Mockera. Odtworzono wówczas maswerki okienne w nawach bocznych i prezbiterium, przywrócono ostrołuczny kształt okien nawy głównej, ale i wprowadzono zupełnie nowe elementy, takie jak duże ostrołukowe okno zachodnie w wieży, portal główny, iglica wieży, czy też neogotycka kruchta południowa (ta ostatnia wybudowana jednak na kilka lat przed renowacją Mockera). Nowożytnymi dodatkami są również aneks po północnej stronie wieży, kaplica przy zakrystii oraz kaplica przy nawie południowej (przebudowana ze średniowiecznej kruchty). Regotyzacja i wcześniejsze przekształcenia nie wpłynęły znacząco na wnętrze kościoła, za wyjątkiem całkowitej wymiany wyposażenia oraz empory muzycznej z początku XVII wieku, wsadzonej w zachodnie przęsło nawy głównej (choć podsklepiono ją na podobieństwo gotyckich sklepień korpusu).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čadil M., Kostel sv. Štěpána a rotunda sv. Longina, Praha 2016.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.