Historia
Kościół św. Piotra został wzniesiony w drugiej połowie XII wieku, w okresie panowania króla Władysława II, jako romańska bazylika przeznaczona dla niemieckiej wspólnoty, zamieszkującej wówczas pod Pragą osadę Poříčí. Obecności niemieckich kupców kościół zapewne zawdzięczał nietypową formę, był bowiem jedyną nieklasztorną romańską bazyliką na terenie Pragi i w jej najbliższej okolicy. Również niemiecka społeczność, jeszcze w XII wieku, musiała ufundować umieszczone we wnętrzu kościoła najstarsze malowidła ścienne.
Około 1200 roku margrabia morawski Władysław III Henryk nadał okoliczne ziemie zakonowi krzyżackiemu, który wzniósł przy kościele szpital i komandorię. Jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku Konstancja węgierska, po śmierci swego męża, króla Przemysła Ottokara I, postanowiła założyć klasztor cystersów. Z tego powodu wykupiła kościół, szpital i okoliczne ziemie od zakonu krzyżackiego, choć ostatecznie cysterski klasztor Porta Coeli powstał w pobliżu Tišnova. Zakon krzyżacki przeniósł się natomiast do położonego na południu praskiego kościoła św. Benedykta. Kościół św. Piotra wraz z innymi nieruchomościami zakupionymi od Krzyżaków przekazano szpitalowi św. Franciszka, który został założony w tym samym roku przez córkę Konstancji, Anežkę (świętą Agnieszkę). Pierwotne bractwo szpitalne stopniowo stało się nowym czeskim Zakonem Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, który po 1252 roku, w okresie panowania Wacława II, przeniesiono do nowej siedziby, położonej tuż przy moście na Wełtawie. Tymczasem kościół św. Piotra funkcjonował nadal jako świątynia parafialna.
W 1280 roku, po powodziach jakie nawiedziły Pragę i okolice, przy kościele św. Piotra zbudowano masowy grób, na którego miejscu z czasem utworzył się cmentarz. Na początku XIV wieku przy kościele powstała szkoła parafialna. W połowie XIV wieku została ona wraz z kościołem i osadą Poříčí włączona w obręb lokowanego wówczas Nowego Miasta praskiego, co przyspieszyło rozwój okolicznych terenów. Dzięki temu w 1382 roku rozpoczęła się wielka gotycka rozbudowa świątyni, powiększonej do 1395 roku o cztery nowe nawy (na miejscu starszych, romańskich). Po zakończeniu prac uznano, iż pierwotne prezbiterium nie pasuje do rozrośniętej budowli, w związku z czym do 1406 roku zbudowano nowy gotycki chór.
Po wybuchu rewolucji w 1419 roku, husyci wypędzili z kościoła św. Piotra katolickich księży, choć budynek w odróżnieniu od wielu innych kościołów praskich nie został zniszczony. Spowodowane to było zapewne faktem wprowadzenia parę lat wcześniej przez kapłana Mikołaja przyjmowania komunii przy bocznych ołtarzach pod dwoma postaciami (przy głównym praktykowano tradycyjną metodę). W drugiej połowie XV wieku miała miejsce późnogotycka przebudowa kościoła, zakończona około 1500 roku. W 1598 roku przy świątyni stanęła wolnostojąca dzwonnica, utrzymana jeszcze w stylistyce późnogotyckiej.
Po bitwie pod Białą Górą i upadku powstania narodowego z kościoła wypędzony został ostatni luterański kapłan, Štěpán. Budynek przejęła rada Nowego Miasta praskiego, która w 1628 roku zwróciła go Zakonowi Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. W 1648 roku kościół został zniszczony podczas oblężenia Pragi przez Szwedów. Za dzielną obronę miasta Ferdynanda III przekazał go z powrotem radzie miejskiej Nowego Miasta. W 1653 roku zniszczenia z okresu wojny trzydziestoletniej zostały powiększone przez pożar. Po naprawie kościół, został ponownie spustoszony w trakcie wielkiego pożaru z 1680 roku. Popadł wówczas na dłuższy czas w ruinę, ponieważ rada miejska nie miała pieniędzy na jego kolejną naprawę. Z tego powodu w 1686 roku mieszczanie oddali kościół krzyżowcom, którzy przystąpili do długotrwałej, zakończonej dopiero w XVIII wieku renowacji. W 1757 roku odnowiony budynek zniszczyli Prusacy. Wraz z naprawą uszkodzonych części nastąpiła częściowa barokizacja jego wnętrza.
W latach 1874-1879 z fundacji rady Nowego Miasta praskiego architekt Josef Mocker przeprowadził regotyzację i częściową reromanizację świątyni. Usunięto wówczas tynki i inne barokowe naleciałości, a także podwyższono mury nawy południowej i północnej oraz zakrystii i kaplicy północno – zachodniej. Duże zmiany dotknęły także okien: niektóre zamurowano, inne przebito, a inne (zwłaszcza barokowe) przekształcono. Kolejne remonty przeprowadzano w latach 1913-1914, 1929-1936 i 1989-1991.
Architektura
Romański kościół św. Piotra był niewielką trójnawową, beztranseptową bazyliką o wymiarach korpusu 14 x 20 metrów, sąsiadującą od wschodu z krótkim czworobocznym prezbiterium o szerokości nawy głównej, zamkniętym płytką, półokrągłą apsydą. Część zachodnią świątyni tworzył dwuwieżowy masyw, w którym znajdowała się empora. Wieże posiadały pięć kondygnacji, pierwotnie oświetlanych małymi otworami szczelinowymi u dołu oraz romańskimi bioforami i triforiami na dwóch górnych piętrach. Korpus i prezbiterium oświetlały półkoliście zamknięte, szczelinowe, stosunkowo wysokie okna o obustronnych rozglifieniach (zewnętrznych rozwartych bardziej niż wewnętrzne). Cała budowla utworzona była z bardzo niskich kwadr, nie przekraczających 10 cm wysokości. Jedynie narożniki wzmacniane były większymi ciosami.
Przyziemie romańskich wież przesklepiono krzyżowo i otwarto na nawy dwoma arkadami. Krzyżowym sklepieniem zwieńczono również przestrzeń międzywieżową. Na poziomie piętra została ona połączona arkadą z wnętrzem wieży południowej oraz poprzez portal z wnętrzem wieży północnej. Podsklepiona przestrzeń międzywieżowa piętra została także otwarta obszerną półkolistą arkadą na nawę główną. Wstęp na emporę prawdopodobnie zapewniały drewniane schody przy południowej ścianie nawy i portal we wschodniej ścianie wieży południowej, nad którym znajdował się mały otwór przebity nad więźbą dachową nawy. Nawa główna oryginalnie przykryta była jedynie płaskim, drewnianym stropem i otwierała się na nawy boczne trzema arkadami wspartymi na czworobocznych filarach. Obie nawy boczne były przykryte sklepieniami krzyżowymi, a apsyda zapewne konchą. Trudno przypuszczać, by pozbawione jakiejś formy sklepienia było także prezbiterium. Wnętrze świątyni pokrywały barwne malowidła ścienne. Motywami figuralnymi opatrzone były między innymi glify okien nawy głównej.
W drugiej połowie XIV wieku zburzono romańską północną nawę, a na jej miejscu wzniesiono nową dwunawową konstrukcję gotycką, której ściana południowa przebiegała w miejscu północnego muru romańskiego. Kolejna faza gotyckiej przebudowy z przełomu XIV i XV wieku spowodowała zastąpienie romańskiego prezbiterium i apsydy wielobocznie zamkniętym, oskarpowanym, dwa razy szerszym chórem. W wyniku tego powiększenia kościół utracił symetrię, jako iż nowe prezbiterium usytuowano na linii dawnej, romańskiej nawy głównej i północnej. W toku kolejnych prac, prowadzonych między 1406 a 1411 rokiem, przebudowana została nawa główna, powiększeniu uległa południowa, zewnętrzna nawa, usunięto też dwunawowy podział północnej części kościoła.
Ostatecznie u schyłku średniowiecza kościół składał się z nawy głównej o czterech prostokątnych przęsłach, oraz z prezbiterium o trzech prostokątnych przęsłach i trójbocznym zamknięciu na wschodzie, przy czym na skutek wykorzystania romańskich murów południowa ściana nawy głównej nietypowo była przedłużeniem południowego muru prezbiterium. Ponadto kościół posiadał niższą nawę północną podzielną na cztery przęsła, z których ostatnie, wschodnie otrzymało w planie kształt kwadratu, a drugie i trzecie kształt poprzecznie lekko prostokątny. W narożniku między wieżą północną i zachodnią ścianą nawy północnej umieszczono kaplicę. Południową część kościoła tworzyła boczna nawa z drugiej połowy XV wieku o długości czterech przęseł, zamknięta na wschodzie dwubocznie. Przekształcono wówczas również obydwie wieże, których romańskie biforia i triforia zastąpiono dużymi ostrołukowymi oknami. Zmiany wpłynęły także na portale wejściowe – przebudowano zachodni i utworzono nowy południowy.
Stan obecny
Kościół jest dziś oryginalnym połączeniem kilku faz gotyckiej rozbudowy ze starszymi murami romańskimi (wieże zachodnie z emporą, dwa południowe filary międzynawowe), na które silny wpływ wywarły nowożytne przekształcenia i regotyzacja Josefa Mockera z XIX wieku. Zmiany pośredniowieczne dotknęły zwłaszcza nawę północną wraz ze zbudowanymi od podstaw przyporami. Z jej trzech okien przetrwały jedynie dolne partie ościeży. W prezbiterium przetrwały oryginalne XIV-wieczne maswerki okienne, w nawie północnej relikty sklepienia najstarszej fazy gotyckiej (zworniki, służki, konsole), a w nawie głównej i południowej późnogotyckie detale architektoniczne z doby pohusyckiej. Z okresu romańskiego zachowały się sklepienia w przyziemiu wież, zamurowane okna w południowej ścianie nawy głównej, arkady empory, czy wejście z empory do północnej wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chaloupecký V., Květ J., Mencl V., Praha románská, Praha 1948.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.