Historia
Kościół św. Marcina został wzniesiony na terenie osady Újezd, wzmiankowanej już w 1178 roku. Od 1187 roku wieś nazywana była już Újezdem sv. Martina, dlatego przyjmuje się, iż kościół powstał pomiędzy tymi dwoma datami. Újezd pierwotnie był własnością książęcą, przekazaną przez Soběslava II kapitule wyszehradzkiej. Podczas budowy murów Starego Miasta praskiego w latach trzydziestych XIII wieku, osada została podzielona na dwie części. Większa pozostała poza obrębem murów miejskich, na obszarze późniejszego Nowego Miasta, a mniejszą włączono w obręb Pragi. Ściana południowa kościoła została wówczas połączona z murem miejskim, co nadało świątyni nazwę kościoła św. Marcina w Murze. W jego sąsiedztwie znajdowała się również brama miejska zwana bramą św. Marcina.
Po 1350 roku, w okresie panowania Karola IV, przeprowadzono gotycką przebudowę kościoła. Po podwyższeniu murów założono nowe sklepienie korpusu nawowego kościoła, ukończone przed 1358 rokiem, wtedy bowiem, za plebana Oswalda, mianowany został altarzystą przy ołtarzu św. Katarzyny niejaki Jan. Gotyckie prezbiterium natomiast zostało ukończone i podsklepione nieco później, albo w latach 60-tych XIV stulecia, albo w latach 80-tych.
Pod koniec XIV wieku plebanem u św. Marcina był niejaki Václav z Jičína, o którym wiadomo, iż już w 1393 roku w prywatnych rozmowach wypowiadał się przeciwko odpustom (a więc w czasach gdy kupował je jeszcze nawet sam Jan Hus). W 1414 roku jego następca, ówczesny proboszcz kościoła i zwolennik kościelnych reform, Jan z Hradca, zaczął podawać wiernym komunię pod dwoma postaciami. Dzięki temu świątynia zaczęła gromadzić wokół siebie zwolenników religijnych przemian i w trakcie wojen husyckich, jako jedna z nielicznych na terenie Pragi, nie została zniszczona. Choć główną świątynią utrakwistów w Pradze był kościół Matki Boskiej przed Tynem, Kaplica Betlejemska oraz kościół Panny Marii Śnieżnej, to w 1433 roku właśnie w kościele św. Marcina w Murze odbył się tzw. zjazd św. Marcina, który zadecydował o potrzebie dalszych rokowań z katolikami i kontynuacji oblężenia katolickiego Pilzna.
Od połowy XV wieku kościół św. Marcina poddawany był wielokrotnym pracom budowlanym, prowadzonym przy wsparciu finansowym utrakwistycznej rodziny mieszczańskiej Holców z Květnice. Rozpoczęto wówczas wprowadzać późnogotyckie modyfikacje; wzniesiono z inicjatywy Václava Holca nawę południową i północną oraz oratorium, a z fundacji jego syna Viktorina ganek łączący kościół z sąsiednim budynkiem, dostawiony w 1488 roku. Oprócz dużych darowizn były też mniejsze, jak krawca Ctibora z Targu Węglowego, który w 1454 roku przekazał pieniądze na remont kościoła, czy Maříka Certa, który zrobił to samo cztery lata później. W 1498 roku kuzynka słynnego Dalibora z Kozojed, Dorota Vančurová, mieszczka z Loun, przekazała 5 kop groszy miśnieńskich na wino, kolejne donacje przekazywali też często mniej znani mieszczanie.
Działalność parafii przerwała w 1520 roku zaraza, która rozprzestrzeniła się z okolic kościoła na całą Pragę. W drugiej połowie XVI wieku okres pokoju i dobrobytu sprawił, że zaczęto przeprowadzać dalsze prace budowlane. W 1595 roku zainicjowano zbiórkę na remont świątyni, który został przeprowadzony w 1600 roku. Odnowiono więźbę dachową, ogrodzenie cmentarza, wzniesiono ossuarium, a następnie kościół otynkowano. Dekoracje malarskie wykonał wówczas mistrz Jan Kohoutek. Odrestaurowana świątynia przetrwała do 1678 roku, kiedy to spustoszył ją pożar. Zniszczona górna część wieży została wówczas odbudowana w zmienionej formie, natomiast u podstawy wieżę wzmocniono przyporą. W 1784 roku kościół został zamknięty w wyniku refom cesarza Józefa II i rok później sprzedany prywatnej osobie. Stopniowo stał się domem mieszkalnym, podzielonym na dwa piętra, z których niższe zawierało sklepy i magazyny. Dopiero w 1904 roku całkowicie przekształcony budynek został zakupiony przez gminę praską i w ciągu kolejnych dwóch lat odrestaurowany przez Kamila Hilberta.
Architektura
Kościół romański był orientowaną, jednonawową budowlą, zamkniętą od wschodu płytką, półkolistą apsydą. Część zachodnia być może zwieńczona była pojedynczą, czworoboczną wieżą, ale nie mogła być ona zbyt masywna ze względu na cienkie mury w przyziemiu. Na piętrze mieściła się otwarta na nawę empora o szerokości 2,6 metra. Jej przyziemie oparte było na dwóch czworobocznych filarach i trzech półokrągłych arkadach, a także przykryte trzema przęsłami sklepienia krzyżowego. Prowadzić miały do niej ukryte w grubości muru południowego schody. W południowo – wschodnim i północno – wschodnim narożniku nawy znajdowały się dwie kolejne empory o nieznanym przeznaczeniu, z których południowa także dostępna była schodami w grubości muru, zaczynającymi się przy portalu wejściowym do kościoła, a północna połączona była korytarzem w grubości muru zaczynającym się blisko arkady empory zachodniej. W dwóch trapezoidalnych w planie przestrzeniach we wschodnich narożnikach kościoła, mogły być przechowywane przybory liturgiczne, archiwum lub mała biblioteka, mogły też one pełnić funkcję zakrystii. Być może obydwa narożniki z emporami przechodziły w formę bocznych wież. Same empory znajdowały się na wysokości 5 metrów, zaś doświetlające je okna na wysokości 8 metrów.
Wejście do romańskiego kościoła z zewnątrz możliwe było przez prowadzący do nawy portal, usytuowany mniej więcej pośrodku ściany południowej (przeznaczony dla wiernych), oraz prawdopodobnie przez umieszczony na piętrze portal zachodni, prowadzący na emporę (służący wyższym dostojnikom świeckim lub kościelnym). Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie, półkoliście zamknięte, obustronnie rozglifione okna. Wnętrze prawdopodobnie ozdobione było malowidłami ściennymi, natomiast elewacje zewnętrzne dekorowane były lizenami i fryzem. Nawę kościoła, co wyjątkowe w okresie romańskim, przykryto dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym z gurtem rozdzielającym przęsła. Sklepienie to, wyjątkowe w okresie romańskim, kiedy nawy zwykle przykrywano stropami, osadzone zostało na pilastrach przy ścianach.
Romański kościół św. Marcina był budowlą unikalną, nie tylko w skali Pragi, ale i czeskich ziem oraz sąsiednich krajów. Jego skomplikowany układ schodów w grubości większej części murów obwodowych oraz nietypowe empory wschodnie, nie miały żadnych wyraźnych analogii. Wyjątkowość budowli podkreślało jeszcze sklepienie nad nawą oraz hipotetyczna jedna lub dwie wieże nad wschodnią częścią (funkcjonowanie wieży zachodniej jest mniej prawdopodobne).
Połączenie kościoła w pierwszej połowie XIII wieku z miejskim murem obronnym spowodowało konieczność zamurowania pierwotnego portalu wejściowego po stronie południowej, a także przebicie nowego w ścianie północnej. Ten drugi mógł wykorzystać starsze wejście do klatki schodowej wiodącej na boczną emporę. Nie wiadomo w jaki sposób mur obronny został przyłączony do kościoła (nie przetrwały żadne ślady wiązania), nie wiadomo też jak rozwiązano na tym odcinku budowę chodnika straży, biegnącego na wysokości około 8-9 metrów.
W wyniku gotyckiej przebudowy z drugiej połowy XIV wieku podwyższono muru korpusu nawowego, który został ponownie sklepiony (krzyżowo – żebrowo), a także zmieniono poziom posadzki kościoła, podwyższonej o dwa metry i pokrytej płytkami ceramicznymi. Po stronie wschodniej zlikwidowano boczne przestrzenie z emporami. Co więcej na miejscu dawnej apsydy wzniesiono nowe, czworoboczne prezbiterium o wymiarach 7 x 7 metrów, oświetlane od wschodu dwoma dużymi ostrołukowymi oknami oraz pojedynczymi oknami dwudzielnymi, ostrołucznymi od północy i południa. Pod wszystkimi poprowadzono profilowany gzyms kapnikowy. Gotyckie prezbiterium wzmocnione zostało pięcioma przyporami: dwoma bocznymi usytuowanymi prostopadle do osi, jedną pośrodku ściany wschodniej oraz dwoma ukośnymi w narożnikach. Przypory narożne ozdobiono umieszczonymi na szczytach gargulcami o kształcie sowy i wychylającego się chłopca. Wnętrze prezbiterium przykryto sklepieniem sieciowym, wyższym od założonego w nawie, z żebrami spiętymi zwornikami i opartymi na przyściennych konsolach zawieszonych na trzech różnych poziomach wysokości. Układ żeber uzyskał bardzo specyficzną formę, z krzyżem pośrodku całego prezbiterium, kolejnymi dwoma żebrami przecinającymi się w zachodniej partii prezbiterium oraz trzema żebrami nałożonymi na wschodnią część prezbiterium. Było to jedno z pierwszych sklepień o takiej formie na terenie Czech. Na początku XVI wieku, ku upamiętnieniu rodu Holców, umieszczono na nim herb, reprezentujący połowę psa, symbol rodziny Beneša z Vlkanova, krewnego Holców.
Późnogotycka rozbudowa z drugiej połowy XV wieku zaowocowała powstaniem dwóch naw bocznych, z których północną podzielono na trzy, a południową o wymiarach 10,3 x 5 metrów na dwa przęsła. Północna otrzymała nieregularny w planie kształt długości 10,8 metrów i szerokości od 3,7 metra na zachodzie do 4,6 metra we wschodniej części. Obydwie nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, przy czym w nawie północnej oparto je na na prostych wspornikach ostrosłupowych i jednej konsoli o kształcie głowy, a żebra w nawie południowej osadzono na piramidalnych konsolach pokrytych płaskorzeźbionymi liśćmi oraz spięto okrągłymi zwornikami, niektórymi z herbami rodu Holców.
Przy zachodniej ścianie południowej nawy bocznej umieszczono czworoboczną wieżę o wymiarach w planie 4,8 x 2,9 metra, której ściana zachodnia utworzyła równą elewację z fasadą zachodnią kościoła. Wieża wzniesiona została zapewne w drugiej połowie XV wieku, wkrótce po rozebraniu romańskiej wieży zachodniej. W jej przyziemiu umieszczono przykryte kolebką pomieszczenie, prawdopodobnie w okresie gotyku wykorzystywane jako zakrystia. Na piętro, także przykryte kolebką, przedostawano się starymi schodami w grubości muru między nawami, niegdyś prowadzącymi na emporę zachodnią.
Nawa północna od wschodu zamknięta została kaplicą św. Elogia z tzw. oratorium Holców na piętrze, od strony zewnętrznej sprawiającymi wrażenie transeptu. Kaplicę otwarto na nawę boczną ostrołuczną arkadą ze sfazowanymi ościeżami, kolejną arkadą na nawę główną i doświetlono ostrołucznymi oknami od strony północnej i wschodniej. Oratorium podobnie jak kaplica zostało otwarte od południa i zachodu, ale półkolistymi przeźroczami. Oświetlenie zapewniły ostrołuczne okna maswerkowe, zwieńczenie zaś utworzyło czteroramienne sklepienie gwiaździste, wychodzące z narożnych konsol o kształtach ludzkich masek (klaun, starzec, dziewczynka). Od 1488 roku oratorium połączone było drewnianą kładką z domem obok kościoła.
Stan obecny
Widoczny dziś kościół jest efektem regotyzacji z początku XX wieku, co dokumentuje neogotycki portal zachodni z inicjałem Kamila Hilberta i datą 1906. Budowla zachowała romańskie mury tworzące obecnie nawę główną, ale poprzebijane licznymi arkadami do naw bocznych. W narożniku południowo – zachodnim zachowały się schody wiodące niegdyś na emporę i do niezachowanej wieży romańskiej. Przetrwała natomiast wieża gotycka, choć z najwyższą kondygnacją przekształconą w okresie nowożytnym, a podstawą wzmocnioną masywną przyporą. Pozostałe mury pochodzą z okresu gotyku, lecz znajdujące się w nich niektóre maswerki i ościeża okienne musiały zostać odnowione lub uzupełnione, a w elewacji północnej pozostawiono wielki portal barokowy. Niestety kościół ginie dziś pośród nowożytnego otoczenia, które od czasu przebudowy z 1849 roku przysłania zabytek, zwłaszcza od strony zachodniej i południowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chaloupecký V., Květ J., Mencl V., Praha románská, Praha 1948.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mikeska P., Kostel sv. Martina Většího ve zdi na Starém Městě pražském, Praha 2013.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.