Historia
Pierwszy, romański kościół św. Klemensa zbudowany został około połowy XII wieku. Usytuowany w korzystnym miejscu, przy brodzie przez Wełtawę, w 1226 roku wybrany został przez króla Przemysła Ottokara I do ulokowania przybyłych z Polski braci z zakonu dominikanów. Mnisi przeprowadzili przebudowę kościoła, jednak już w latach trzydziestych XIII wieku przenieśli się bezpośrednio do centrum miasta, blisko mostu nad Wełtawą, a kościół św. Klemensa zaczął pełnić funkcje parafialne. Na przełomie XIV i XV wieku, z powodu intensywnego rozwoju Nowego Miasta praskiego, późnoromańska budowla zaczęła być uznawana za niewystarczającą. Z tego powodu rozpoczęto wówczas na jej miejscu budowę nowej, gotyckiej świątyni.
Na początku rewolucji husyckiej budynek został splądrowany. Następnie, po uspokojeniu największego wrzenia, kościół przeszedł w ręce utrakwistów (umiarkowana część ruchu husyckiego), został odbudowany i przekształcony. W okresie tym jego nawa została przedłużona w kierunku zachodnim. Prawdopodobnie wówczas także powstały wewnętrzne malowidła ścienne, obrazujące Drogę Krzyżową. Kolejne przebudowy miały miejsce w połowie XVI wieku – wieża kościoła otrzymała nowy dzwon, w zakrystii umieszczono nowy portal, a przed zachodnim wejściem dobudowano kruchtę. Największą zmianą było sklepienie nawy głównej z jeszcze gotyckim sklepieniem żebrowym, które założono w 1578 roku.
Utrakwiści posiadali kościół do 1621 roku; po upadku powstania narodowego był już zarządzany przez księży katolickich z pobliskiego kościoła św. Piotra. Bez znaczących zmian był użytkowany przez mieszczan do 1784 roku, kiedy to w wyniku reform cesarza Józefa II świątynię zamknięto. Kupiona przez młynarza z Nowego Miasta praskiego, została przekształcona w spichlerz. W rękach prywatnych kościół pozostawał do 1850 roku, a następnie wykorzystywany był przez protestancką wspólnotę. W drugiej połowie XIX wieku cały budynek wyremontowano, przy okazji pozbawiając tynków, wznosząc dwie nowe kruchty oraz podwyższając wieżę. Dodatkowo w 1893 roku podwyższono nawę i wzmocniono ją dziewięcioma nowymi przyporami, co doprowadziło do zamurowania pierwotnego portalu po stronie południowej. Ostatnia poważna przebudowa miała miejsce w latach 70-tych XX wieku, w trakcie której usunięto emporę w prezbiterium. Podczas tych prac odnaleziono fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych, które zostały starannie odrestaurowane.
Architektura
Najstarszy kościół z połowy XII wieku był niewielką budowlą z prostokątną nawą i szeroką ale niewiele wysuniętą apsydą po stronie wschodniej. Całość wzniesiona była z niskich kwadr łączonych zaprawą, z podciętymi spoinami. W zachodniej części nawy mogła się znajdować empora, dla której w odległości 2 metrów od fasady wybudowano poprzeczny w stosunku do osi kościoła mur fundamentowy. Zapewne w związku z emporą wzmocniono także dwa zachodnie narożniki nawy. Posadzka kościoła utworzona była z opokowych płyt.
Drugi romański kościół składał się z prostokątnego w planie korpusu, na wschodzie zakończonego ścianą prostą. Apsyda prawdopodobnie została rozebrana po przybyciu dominikanów w trzecim dziesięcioleciu XIII wieku, zastąpiona przez czworoboczne prezbiterium o tej samej szerokości co nawa, potrzebne do funkcjonowania konwentu. Korpus posiadała wówczas wewnętrzne wymiary 14,2 x 4,7 metra. Nowa partia budowli wzniesiona została z większych kwadr opoki, z tego samego materiału utworzono też nową posadzkę.
Kościół gotycki z początku XV wieku został wzniesiony jako konstrukcja jednonawowa, z wydzielonym, węższym od korpusu prezbiterium po stronie wschodniej, pierwotnie o wysokości równej z nawą. Prezbiterium zamknięto pięcioma bokami ośmioboku i w odróżnieniu od korpusu wzmocniono przyporami. Od północy przy prezbiterium usytuowano czworoboczną wieżę, której parter służył jako zakrystia. Pierwotne wejścia do kościoła znajdowały się w elewacji południowej nawy i w fasadzie zachodniej, oryginalnie pozbawionej kruchty.
Wewnątrz, już w trakcie głównych prac budowlanych, prezbiterium zwieńczono nad dwoma prostokątnymi przęsłami sklepieniem krzyżowym z masywnymi, kamiennymi żebrami o profilu gruszkowym oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim wielobokiem zamknięcia. Prawdopodobnie przy ich budowie uczestniczyli członkowie warsztatu Petra Parléřa, działający przy katedrze św. Wita. Żebra podwieszono wysoko, na drobnych piramidalnych konsolach, częściowo zdobionych liśćmi lub motywami lilii, a także spięto w miejscach przecięć profilowanymi zwornikami. Nie zastosowano żeber jarzmowych między przęsłami.
Nawa pierwotnie posiadała drewniany i płaski strop. Dopiero w 1578 roku przykryto ją późnogotyckim sklepieniem, którego profilowane gruszkowo żebra ułożono na nieregularnych przęsłach o formie trapezów. Służki sklepienne spuszczono tutaj aż do posadzki, w przeciwieństwie do służek w prezbiterium, które zakończono wysoko na kamiennych konsolach ozdobionych motywami roślinnymi.
Stan obecny
Kościół posiada dziś układ i bryłę z przełomu XIV i XV wieku, choć jego zewnętrzny wygląd jest w dużej części efektem regotyzacji z końca XIX wieku. Podwyższono wówczas wieżę i przystawiono do niej spiralną klatkę schodową oraz przekształcono więźbę dachową wraz z dachem. Dodatkowo podwyższono nawę i wzmocniono ją nowymi przyporami. Więcej oryginalnych detali architektonicznych zachowało się we wnętrzu, w starszym prezbiterium (sklepienia żebrowe, konsole, sedilia, armaria) oraz w późniejszej nawie (gzyms i sklepienia z XVI wieku).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Havrda J., Kovář., Žďárská A., Dominikánský klášter sv. Klimenta v Praze na Starém Městě, “Staleta Praha”, rocnik XXXIII/2017/ č. 2.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.