Historia
Kościół św. Ducha został zbudowany na początku drugiej połowy XIV wieku, jako część klasztoru benedyktynek założonego w 1346 roku. Fundatorem konwentu był biskup ołomuniecki Jan VII Volek, pierwotnie wyszehradzki proboszcz, który wykupił praskie kamienice pod planowaną budowę. W 1348 roku fundację potwierdził arcybiskup praski Arnošt z Pardubic, a dwa lata później papież Klemens VI. Zapewne wkrótce potem ruszyły prace nad kościołem i zabudowaniami klauzury, ukończone prawdopodobnie do 1361 roku, kiedy to po raz pierwszy wspomniano w źródłach pisanych kościół św. Ducha (a konkretnie jego ołtarz główny).
Po wybuchu rewolucji husyckiej, w 1420 roku klasztor został zniszczony, a następnie sprzedany. Benedyktynki przeniosły się wówczas do klasztoru dominikanek przy kościele św. Anny, natomiast zabudowania przy kościele św. Ducha do 1423 roku użytkowali prascy Niemcy. Do benedyktynek kościół powrócił dopiero po zakończeniu wojen husyckich, lecz zubożały konwent borykał się z trudnościami finansowymi i nie był w stanie przeprowadzić większych prac naprawczych. Po śmierci ostatniej opatki w 1589 roku zgromadzenie zanikło, po czym Rudolf II przekazał kościół oraz okoliczne zabudowania benedyktynkom z klasztoru św. Jerzego na zamku praskim.
W 1689 roku kościół został zniszczony przez pożar. Jego odbudowa wiązała się z wprowadzeniem barokowych zmian, zwłaszcza przy fasadzie zachodniej i północnej elewacji. Kolejne prace prowadzono w XVIII i XIX stuleciu, między innymi podwyższono wówczas wieżę i odrestaurowano zakrystię. W 1919 roku powstała kruchta po stronie zachodniej oraz nowa zakrystia po stronie północno – wschodniej.
Architektura
Kościół św. Ducha wybudowany został w północnej części Starego Miasta praskiego, na skraju dzielnicy żydowskiej. Od strony północnej w XIV wieku przylegały do niego zabudowania klauzury benedyktynek, nad którymi kościół musiał znacznie dominować wysoką bryłą bez istotnych elementów horyzontalnych. Znaczny nacisk na smukłą i wysoką sylwetkę kościoła z masywnym prezbiterium, mógł wynikać z racji jego usytuowania i nastrojów antysemickich, a co najmniej z chęci swoistej konkurencji z zabudowaniami wznoszonymi przez społeczność żydowską.
Kościół powstał jako orientowana na linii wschód – zachód budowla dwunawowa, pięcioprzęsłowa, z węższym, ale dość długim prezbiterium o zamknięciu trójbocznym. Prezbiterium i nawa otrzymały taką samą wysokość, całość budowli opięto również uskokowymi przyporami, przy czym w narożnikach były one usytuowane ukośnie a przy ścianach wzdłużnych prostopadle do osi kościoła. Co charakterystyczne przypory nie zostały rozdzielone gzymsami kapnikowymi, których nie zaplanowano pod oknami i sięgały bardzo wysoko, aż do gzymsu koronującego. Dzięki nim i wysokim oknom bryła zarówno korpusu jak i prezbiterium nabrała wyjątkowo wertykalnego charakteru. Ponadto do stronie północnej do kościoła dostawiona została dość niska (być może nie ukończona według pierwotnych planów), czworoboczna wieża z zakrystią w przyziemiu i z klatką schodową w kącie północno – zachodnim. Budowlę przykrywał wysoki dach kryty łupkami.
Oświetlenie wnętrza kościoła zapewniały wysokie i wąskie, przebite pomiędzy przyporami okna. W zachodniej części nawy (drugie i trzecie przęsło od zachodu) otrzymały one krótszą formę z powodu mieszczącej się tam pierwotnie empory mniszek. Większość okien była dwudzielna, jedynie najważniejsze okno wschodnie na osi prezbiterium (oświetlające ołtarz główny) mogło ewentualnie być trójdzielne. Wejście dla wiernych prawdopodobnie znajdowało się w fasadzie zachodniej, mniszki natomiast musiały wchodzić do kościoła od północy, z przyległych zabudowań klauzury, być może bezpośrednio na emporę na piętrze, z którą łączyłoby się dormitorium.
Szeroki korpus (11 metrów) pierwotnie podzielony był na pięć przęseł z układem na dwie nawy i zwieńczony sklepieniami krzyżowymi z żebrami. Wyróżniały się zapewne przęsła wschodnie przykryte sklepieniami trójpodporowymi, co było częstym rozwiązaniem w kościołach dwunawowych, stosowanym w celu rozwiązania problemu arkady tęczy umieszczonej na osi filarów międzynawowych (dzięki sklepieniom trójpodporowym żebra mogły obejmować z dwóch stron arkadę). Sklepieniem krzyżowo – żebrowym przykryte było także prezbiterium, podzielone na dwa przęsła prostokątne oraz zwieńczone sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim, wielobocznym zamknięciem. W południowej ścianie prezbiterium umieszczona została półokrągła, pierwotnie profilowana wnęka pod sedilia.
Stan obecny
Widoczny obecnie kościół na skutek zniszczeń i nowożytnych przekształceń różni się dziś dość znacznie od gotyckiego pierwowzoru. Korpus nawowy jest krótszy o zachodnie przęsło, a nowa fasada zachodnia poprzedzona jest kruchtą i ma barokową formę. Nowożytne kruchty i aneksy dobudowane zostały także od południa i północy, pierwotne cechy stylistyczne utraciła również wieża. Okna korpusu i prezbiterium zachowały się, ale ich zwieńczenia zostały przekształcone na półkoliste a maswerki przepadły. Wewnątrz nie dotrwały do czasów współczesnych ani sklepienia korpusu, ani sklepienia w prezbiterium, jedynie zachowało się sklepienie krzyżowe na piętrze wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.