Historia
Pierwotnie na miejscu klasztoru dominikanek znajdował się romański dwór z XII-wieczną rotundą św. Wawrzyńca. Po 1230 roku, w okresie panowania króla Wacława I, właścicielami tego terenu stali się templariusze, którzy kosztem apsydy powiększyli rotundę o nawę i wznieśli w pobliżu swą komandorię. Od 1240 roku urzędował w niej komtur. W 1312 roku, wkrótce po rozwiązaniu zakonu templariuszy, ich budynki przejął zakon joannitów, a rok później od joannickiego preceptora Bertolda z Henneberku kościół z komandorią kupiły dominikanki. W latach 1319 – 1330 ufundowały one na miejscu kościoła templariuszy nowy gotycki kościół, służący położonemu obok klasztorowi.
Fundacja klasztorna dominikanek od początku cieszyła się znaczącym wsparciem darczyńców z różnych warstw społecznych. Ich krąg był dość szeroki, obejmował rodzinę królewską, wyższą szlachtę, mieszczan praskich i część dostojników kościelnych. Zakup dominikanek potwierdził król Jan Luksemburski, ponieważ ich nową fundację na Starym Mieście rozumiano jako odnowioną fundację królewską – macierzysty klasztor dominikanek w Újezdzie został bowiem założony przez Wacława II. W 1320 roku klasztor wspomagany był przez królową Eliškę, a w 1324, 1325 i 1329 przez panów z Říčan, którzy wówczas mieszkali w okolicy i których członkowie byli jednocześnie przełożonymi klasztoru. Ponadto w 1320 roku profesor medycyny Jan Štěpánův zapisał klasztorowi swój praski dom i sklep mięsny, w 1329 roku Perchta, wdowa po Hynáčku z Housky z rodu Ronovców, ofiarowała swój dom, opisywany jako „przy kościele św. Wawrzyńca w południowej uliczce”.
Budowa klauzury wraz z kościołem klasztornym św. Anny rozpoczęła się wkrótce po 1313 roku i korespondowała z otrzymywanymi przez zakonnice donacjami. Około 1322-1325 roku kończono prace nad zachodnią częścią kościoła, bowiem wówczas ścięto drewno przeznaczone na zadaszenie tej części nawy. W 1329 roku dwaj mieszczanie prascy zakupili dla klasztoru roczną pensję groszy w dwóch miasteczkach, zaś w 1338 roku Zdenka, wdowa po mieszczaninie praskim Bolku, ofiarowała klasztorowi wieś Hradec z prawem patronatu nad kościołem, z którego dochody zapewne wspomagały dalsze prace budowlane. Rok później praski mieszczanin Konrád z Litomeric zapisał kwotę na budowę „św. Anny”, bez wskazania czy chodziło o klauzurę, czy kościół. W latach 50-tych XIV wieku cesarz Karol IV dwukrotnie potwierdził klasztorny majątek, powiększany kolejnymi nadaniami w drugiej połowie XIV wieku. Około 1363-1364 roku ukończono budowę kościoła św. Anny (datowanie dendrochronologiczne strzechy dachowej), a po parunastu latach przeprowadzono prace wykończeniowe jego wnętrza (malowidła ścienne).
Okres wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku klasztor i kościół św. Anny przetrwały bez zniszczeń, jako jedne z nielicznych budowli sakralnych w Pradze. Według nowożytnych legend miało to być spowodowane wstąpieniem do konwentu krewnej Jana Žižki z Trocnova, ale najpewniej mniszki uchroniło przejęcie husyckiej doktryny. Także dalsza część XV stulecia oraz cały wiek XVI nie przyniosły większych zmian konstrukcyjnych. Dopiero na początku XVII wieku wprowadzono późnorenesansowe zmiany w kościele i w 1606 roku dobudowano piętro nad północnym skrzydłem klauzury. W latach 60-tych i 70-tych XVII wieku klasztor został przebudowany w stylu barokowym, gdy między innymi powiększono o trakt wschodnią część klasztoru. Kolejne barokowe zmiany miały miejsce na początku XVIII wieku, podczas podwyższania skrzydła wschodniego.
W 1779 roku w ramach reformy Józefa II konwent dominikanek został rozwiązany. Kościół i klasztor zaczął wówczas pełnić funkcję mieszkań komunalnych. Od 1816 roku działała w nim drukarnia, jedna z największych w cesarstwie austriackim, co spowodowało zmiany w pierwotnym układzie pomieszczeń klasztoru. W 1860 roku obniżono wieżę zachodnią, a w latach 1880-1884 zburzono gotyckie sklepienia kościoła. Służył on wówczas jako magazyn i ulegał coraz większej degradacji. Pierwsze prace badawcze i remontowe zaczęto przeprowadzać dopiero od 1956 roku.
Architektura
Komandoria templariuszy a następnie klasztor dominikanek usytuowane zostały w południowo – zachodniej części Starego Miasta praskiego, wewnątrz obwodu miejskich murów obronnych. Zlokalizowane zostały na południe od męskiego klasztoru dominikanów i drogi z placu rynkowego do mostu na Wełtawie, na obszarze o gęstej już w XIII/XIV wieku zabudowie mieszkalnej. Zabudowania mieszkalne i gospodarcze komandorii oraz klauzury stanowiły północną część założenia, natomiast kościół zamykał kompleks od południa, gdzie zapewne sąsiadował z wąską uliczką. Większa ulica miejska ograniczała klasztor od strony wschodniej.
Kościół klasztorny z XIII wieku był niewielką budowlą, składającą się z cylindrycznej części zachodniej, będącej pozostałością XII-wiecznej nawy rotundy św. Wawrzyńca, oraz czworobocznej, zwężającej się ku wschodowi nawy, zamkniętej na końcu półkolistą apsydą. Wzniesiona przez templariuszy nawa zastąpiła starszą półokrągłą, czy też podkowiastą apsydę rotundy św. Wawrzyńca. Całość tworzyła więc po rozbudowie nietypową i urozmaiconą bryłę, zapewne w większości posiadającą romański jeszcze detal architektoniczny.
Kościół XIV-wieczny zbudowano jako podłużną, orientowaną względem stron świata, jednonawową budowlę, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Prace nad świątynią przeprowadzono w dwóch etapach: wpierw wzniesiono czworoboczną wieżyczkę przy fasadzie zachodniej (powyżej wysokości sklepień przechodziła w trzy kondygnacje o formie ośmioboku), cztery przęsła nawy po stronie zachodniej oraz dwa przęsła oddzielonego łukiem tęczowym prezbiterium. W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono dwa prostokątne wschodnie przęsła oraz trójboczne zamknięcie. Około 1364 roku zbudowano więźbę dachową i zamknięto bryłę kościoła wysokim dachem. Budowa przeprowadzana była więc nietypowo od strony zachodniej ku wschodowi, tak by móc jak najdłużej wykorzystywać starszą świątynię po templariuszach, rozebraną w końcowym etapie prac.
Ostatecznie budynek świątyni osiągnął 43 metry długości, 10 metrów szerokości i 17,5 metra wysokości. Całość kościoła z trzech stron (za wyjątkiem odcinka północnego, sąsiadującego z klasztorem) opięto od zewnątrz licznymi przyporami, wewnątrz zaś zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym, sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Elewacje wewnętrzne ozdobiono w latach 70-tych XIV wieku ściennymi malowidłami. Wejście do kościoła możliwe było przez portal południowy, przeznaczony dla osób świeckich, północny portal z klasztoru oraz przez podwieżowy portal zachodni. Wieża zapewniała komunikację z emporą zachodnią, przeznaczoną dla mniszek, które zgodnie z regułą zakonną nie mogły przebywać wraz osobami spoza zakonu. Empora zajmowała cztery zachodnie przęsła kościoła i zapewne także była połączona portalem z klasztorem. Żebra sklepienia zostały spięte zwornikami z herbami darczyńców i patronów. Opadały na przyścienne konsole o stożkowatych formach, wspartych na płaskich podkładkach.
Zabudowania klasztornej klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, gdzie wraz ze świątynią otaczały wewnętrzny wirydarz. Jego kształt w planie był mocno nieregularny, gdyż skrzydła musiały być dostosowane do ulic i ciasnej zabudowy zachodniej części staromiejskiej Pragi. Skrzydło wschodnie, sąsiadujące z prezbiterialną częścią kościoła, prawdopodobnie pierwotnie stanowiło jednotraktowy dom komandorii templariuszy i zakończone było na północy budynkiem o wieżowym charakterze. Mieściło na najniższej kondygnacji co najmniej jedno pomieszczenie przykryte bezżebrowym sklepieniem krzyżowym i komorę przykrytą sklepieniem kolebkowym.
Dominikanki wraz z budową kościoła św. Anny, przystąpiły do wznoszenia ceglanego krużganka, z którego jako pierwsze powstało piętrowe skrzydło południowe. Na parterze w jego ścianie zewnętrznej utworzono ostrołuczne arkady, na piętrze wnęki z nieco mniejszymi od arkad ostrołucznymi oknami. Pomiędzy arkadami elewację krużganka artykułowano kamiennymi, jednouskokowymi przyporami. W tym samym czasie lub niedługo później wybudowane zostało skrzydło zachodnie klauzury wraz z przyległym krużgankiem. Skrzydło to prawie całą szerokością zostało wysunięte przed fasadę kościoła, stykając się jedynie narożnikami. W drugim etapie, po połowie XIV wieku, nastąpiła budowa piętrowego skrzydła wschodniego krużganka, a być może także północnego, połączona z adaptacją pozostałego po templariuszach budynku (skrzydła wschodniego).
Stan obecny
Obecnie właścicielem kościoła jest czeski Teatr Narodowy, który wydzierżawił go fundacji Dagmary i Václava Havl, finansującej jego stopniową renowację. Nie licząc częściowo przekształconej fasady zachodniej, kościół od zewnątrz zachował swój pierwotnym, gotycki charakter. Wewnątrz zachowała się oryginalna więźba dachowe (dziś jedyna średniowieczna więźba sakralnej budowli na terenie Pragi) i częściowo malowidła ścienne z drugiej połowy XIV wieku, ale arkada tęczy została przekształcona w okresie baroku a sklepienia usunięto w XIX wieku. Klasztor po północnej stronie kościoła został gruntownie przebudowany w okresie baroku. Pierwotne mury zachowało jedynie skrzydło zachodnie, posiadające podobnie jak kościół średniowieczną więźbę dachową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Kovář M., Dragoun Z., Příspěvek k poznání komendy templářů v Praze na Starém Městě, „Staletá Praha”, roč. XXVIII, 2/2012.
Kovář M., Staňková V., Ze starších stavebních dějin kláštera dominikánek v Praze na Starém Městě, „Staletá Praha” roč. XXXVII, 2/2021.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.