Historia
Między 1149 a 1169 rokiem w osadzie Malá Strana na lewym brzegu rzeki, u stóp zamku praskiego, a zarazem w pobliżu przyczółku romańskiego mostu, król Władysław I Przemyślida ufundował komandorię zakonu joannitów. Do 1182 roku, kiedy to miała miejsce konsekracja, zakonnicy wznieśli romańską bazylikę Panny Marii pod Řetězem (pod Łańcuchem). Nazwa ta odnosiła się albo do sposobu zamykania wjazdu na teren komandorii, albo, co bardziej prawdopodobne, do sposobu zabezpieczania mostu, który został powierzony pieczy zakonników.
W pierwszej połowie XIV wieku, być może po uzyskaniu funduszy ze sprzedaży nieruchomości uzyskanych po rozwiązanym zakonie templariuszy, zaczęto budowę nowej, większej świątyni gotyckiej. Prezbiterium musiało być ukończone w 1378 roku, ponieważ było jednym z miejsc, w których wystawiono ciało zmarłego Karola IV. Do czasu wojen husyckich zbudowano także wieże zachodnie i kruchtę, a następnie kontynuowano prace nad gotyckim korpusem, który jednak nigdy nie został ukończony. W trakcie XIV-wiecznych prac rozbudowie uległy również zabudowania komandorii. W 1419 roku komandoria wraz z kościołem zostały spalone przez praskich husytów. Odbudowaną świątynię po raz kolejny uszkodził pożar w 1503 roku.
Mniejsze modyfikacje i naprawy miały miejsce w drugiej połowy XVI wieku, lecz na początku XVII wieku, za wielkiego mistrza Matouša Děpolta z Lobkovic przekształcono w stylistyce barokowej prezbiterium kościoła, a przed połową XVII stulecia Carlo Lurago zainicjował kolejną nowożytną przebudowę. Po 1830 roku do kruchty dodano neogotycką górną część z galerią i sterczynami.
Architektura
Komandoria znajdował się w ważnym strategicznie miejscu, w pobliżu romańskiego Mostu Judyty, który łączył zamek i osadę Malá Strana z położoną na prawym brzegu Pragą. Z tego powodu została ona otoczona murami obronnymi, wzmocnionymi w narożach czworobocznymi basztami. Przed murem usypano ziemny wał oraz przekopano fosę, prawdopodobnie przynajmniej częściowo zaopatrywaną w wodę przez strumień spływający ze Strahova do Wełtawy (nie ma pewności czy otaczał on komandorię od południa czy północy). Od północnej strony komandoria sąsiadowała z drogą do mostu i warownym dworem biskupim, a od wschodu z rzeką Wełtawą.
Wewnątrz obwodu obronnego, mniej więcej pośrodku zachodniej części, usytuowano kościół Panny Marii do którego z dwóch stron przylegała zabudowa. Na południu były to trzy skrzydła klasztorno – szpitalne ze sklepionymi krużgankami otaczającymi wirydarz, a na północy zabudowania komandorii. W XIII wieku kompleks uzupełniał jeszcze browar, budynek gospodarczy, ogrody, łaźnia i szkoła parafialna. W XIV wieku przekop od strony Maléj Strany stracił funkcję obronną i został zabudowany domami. Gospodarczą zabudowę uzupełnił wówczas młyn.
Pierwotny kościół Panny Marii był romańską trójnawową bazyliką o wymiarach 20 x 14,3 metra, z szeroką nawą główną, dwoma wąskimi nawami bocznymi oraz z nawą poprzeczną (transeptem). Od strony wschodniej świątynię zamknięto trzema apsydami: jedną dużą przy czworobocznym prezbiterium lub przy środkowym przęśle transeptu, oraz dwoma mniejszymi przy ramionach transeptu. Fasada zachodnia prawdopodobnie była prosta, bezwieżowa, choć powstanie wież było pierwotnie planowane, na co wskazywałyby grubsze mury zachodniej części kościoła. Czworoboczne wieże mogły być również planowane lub zbudowane nad masywnymi ramionami transeptu. Nawy rozdzielono na przemian cylindrycznymi i ośmiobocznymi w przekroju filarami. Wnętrze w części prezbiterialnej i w transepcie otrzymało sklepienia krzyżowe, oparte na wyjątkowo masywnych dwóch flarach na skrzyżowaniu naw. Podsklepione mogły być także nawy boczne, których przęsła rozdzielono gurtami. Ponad południowym ramieniem transeptu funkcjonowało pomieszczenie, przypuszczalnie skarbiec, dostępny schodami w grubości muru południowego i z pomieszczeń klasztornych. Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, funkcjonował też boczny portal południowy, otwarty na zabudowania komandorii.
W pierwszej połowie XIV wieku romański kościół został przedłużony od strony wschodniej o nowe, wydłużone prezbiterium, wzniesione w stylu gotyckim, sześciobocznie zamknięte i oskarpowane. Po stronie północnej sąsiadowała z nim prostokątna zakrystia z wielobocznym wschodnim zamknięciem i ze ścianami wzmocnionymi przyporami. W jej piwnicy funkcjonowała krypta o jednym przęśle czworobocznym i pięciobocznym zamknięciu, będąca najstarszą częścią gotyckiej rozbudowy kościoła. Od strony zachodniej bazyliki wzniesiono dwie masywne czworoboczne wieże, wzmocnione narożnymi, uskokowymi przyporami. Pomiędzy nimi usytuowano gotycką kruchtę o dwóch ostrołukowych arkadach od zachodu i po jednej od północy i południa. Arkady te rozdzielono przyporami ze zwieńczeniami w postaci płaskorzeźbionych sterczyn. Kruchtę przykryto trzema przęsłami sklepienia trójpodporowego, wzorowanymi na południowej kruchcie katedry św. Wita.
Budowa korpusu nawowego gotyckiej świątyni nigdy nie została ukończona, już w okresie średniowiecza wykorzystywany był on jako cmentarz. Udało się wznieść jedynie północną ścianę obwodową oraz dolne partie nowych północnych filarów międzynawowych. Nawa główna miała mieć aż około 27 metrów wysokości i sklepienie opadające na ścianach wiązkami obłych służek. Budowy nawy południowej nawet nie rozpoczęto, gdyż nie przeprowadzono rozbiórki starszych murów romańskich.
Stan obecny
Do czasów dzisiejszych ze średniowiecznej zabudowy zachowały się dwie XIV-wieczne wieże zachodnie kościoła oraz położona między nimi kruchta z neogotyckim zwieńczeniem. W głębi, na dziedzińcu, który niegdyś był nawą główną romańskiego kościoła, widoczne są zamurowane arkady pierwotnej nawy południowej. Przetrwała również jej ściana południowa oraz ściana południowa transeptu z fragmentem bocznej kaplicy. Prezbiterium widoczne jest w formie jaką otrzymało po barokowych przekształceniach. Wewnątrz przetrwała arkada tęczy, a w zakrystii krypta z gotyckim sklepieniem. Częściowo zachowane mury pierwotnych zabudowań komandorii ukryte są pod nowożytnymi tynkami, ale na dziedzińcu domu przy ul. Lázeňská 286/III widoczny jest fragment oryginalnej elewacji z romańskimi oknami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chaloupecký V., Květ J., Mencl V., Praha románská, Praha 1948.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.