Historia
Romański kościół św. Michała zbudowany został w drugiej połowie XII wieku. Jego emporowa, niewielka forma wskazywałaby, iż początkowo związany był z możnowładczym dworem funkcjonującym na terenie formującego się dopiero miasta. Zmiana charakteru osadnictwa w rejonie kościoła zapewne wpłynęła na jego pierwszą rozbudowę, przeprowadzoną około początku XIII wieku. Powiększony o nawy boczne kościół prawdopodobnie zaczął wówczas służyć szerszej grupie ludności. Pod koniec XIII wieku po raz kolejny powiększono go, tym razem o wczesnogotycką wieżę.
W źródłach pisanych kościół św. Michała po raz pierwszy wzmiankowany był w 1311 roku. Pełnił wówczas funkcję parafialną dla mieszkańców mniej więcej środkowej części praskiego Starego Miasta. W 1316 roku patronką kościoła była królowa czeska Elżbieta Przemyślidka. Według przekazów z 1335 i 1348 roku jej prawo patronackie przeszło na zakon krzyżowców ze Zderazu, choć rodzina królewska jeszcze przez jakiś czas uważała, że ma prawo do przedstawiania własnych proboszczów. W 1366 roku Karol IV Luksemburski poprosił o pozwolenie na przekazanie kościoła zakonowi serwitów. Wpływy mieli w nim też od końca XIV wieku bogaci mieszczanie nowomiejscy, fundujący liczne ołtarze. Pośród nich prym wiódł ród Plejerów, który prawdopodobnie chciał konkurować z rodami patronującymi kościołowi Marii Panny przed Tynem.
W latach 60-tych i 70-tych XIV wieku kościół poddany został gruntownej gotyckiej przebudowie. Została ona zakończona przed 1385 rokiem, kiedy to odnotowano ołtarz główny pod wezwaniem św. Michała, przed którym odprawiane były już msze. Od strony zewnętrznej prace musiano zakończyć jeszcze wcześniej, na co wskazywałby dokument z 1377 roku, z prośbą o uporządkowanie cmentarza przykościelnego. W 1406 roku za sprawą Purkharta z Aldenburga, miejscowego parafianina, wybudowano „górną kaplicę” między kościołem a jego domem, tak że dwa pomieszczenia miały być połączone oknem. W 1414 roku miały być prowadzone prace budowlane przy dachu, zapewne były to jednak naprawy, ukończonej już wcześniej gotyckiej budowli. Ponadto przy kościele powstała wówczas szkoła łacińska, odnotowywana w źródłach pisanych w latach 1380-1418.
W początkach XV wieku w kościele św. Michała odprawiali msze i głosili kazania reformatorzy życia religijnego, tacy jak Křišťan z Prachatic i Jakoubek ze Stříbra, a częstym gościem dysput teologicznych pod gotyckimi sklepieniami był sam Jan Hus. Kościół był jednym z pierwszych w których komunię podawano pod dwoma postaciami, zwyczajem husyckim. Pomimo tego, po śmierci króla Wacława IV w 1419 roku, kościół został splądrowany w trakcie ulicznych tumultów. Kiedy pod Pragą stanęła armia krzyżowców, praskie kobiety zaciągnąć miały drewniane wyposażenie kościoła aż do Vítkova, aby tam zbudować lekkie fortyfikacje polowe. Po raz kolejny kościół miał zostać zniszczony w 1540 roku, podczas wielkiego pożaru miasta.
W 1627 roku cesarz Ferdynand II podarował kościół św. Michała wraz z plebanią i szkołą klasztorowi serwitów. Pod och zarządem budowla została zniszczona w 1631 roku, w trakcie wojny trzydziestoletniej. Prowadzona od około 1640 roku odbudowa i wznoszenie klasztoru przyczyniły się do pierwszych poważniejszych zmian późnogotyckiej formy kościoła w barokową. W 1649 roku serwici zrzekli się jurysdykcji parafialnej, ale prace budowlane prowadzono nadal, aż do 1664 roku. Kolejne barokowe przekształcenia, na skutek których kościół został gruntownie zbarokizowany, miały miejsce w latach 1757-1766.
Architektura
Kościół zbudowany został po południowo – zachodniej stronie placu targowego, po uformowaniu organizmu miejskiego Pragi głównego placu rynkowego. Sąsiadował z cmentarzem, usytuowanym po jego południowej stronie oraz z parcelami mieszkalnej zabudowy od wschodu i zachodu, coraz gęściej zastawianymi budynkami w kolejnych wiekach średniowiecza.
Pierwotny kościół był niewielką romańską budowlą, składającą się z prostokątnej w planie nawy o wymiarach 14,2 x 7,9 metra, po stronie wschodniej zamkniętej półkolistą apsydą o średnicy 6 metrów. Korpus w narożnikach wzmocniony był lizenami oraz przykryty dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych szczytach. Oświetlenie przypuszczalnie zapewniały wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych zamknięciach. Wejście mogło prowadzić od północy, od strony placu rynkowego, mogło też funkcjonować wejście południowe, otwarte na przykościelny cmentarz. Wewnątrz zachodnią część nawy wypełniała trójprzęsłowa, podsklepiona empora o głębokości 4 metrów, oparta na dwóch kolumnach i dwóch półfilarach przyściennych. Nawę od apsydy oddzielała arkada tęczy o dwóch uskokach. Prezbiterialna część kościoła wyróżniona była wyżej położoną posadzką, dostępną po kilku schodkach.
W okresie późnoromańskim kościół uzyskał formę krótkiej bazyliki, bowiem powiększono go o dwie niskie nawy boczne, obie na wschodzie zakończone drobnymi apsydami. Nawy boczne uzyskały długość równą nawie środkowej, ale północna nawa utworzona została na niesymetrycznym rzucie, z ukośnie poprowadzoną ścianą północną, przez co jej wnętrze rozszerzało się z 3,3 metra do aż 6 metrów. Zapewne wynikało to z konieczności dostosowania bryły kościoła do przebiegu starszej ulicy lub placu. Bardziej symetryczna nawa południowa uzyskała szerokość 4,7 metra, a jej apsyda średnicę 3,7 metra. Obydwie nawy odróżniały się od starszego korpusu lepiej opracowaną płaskim dłutem kamieniarką. Do tak uformowanej bryły, w okresie wczesnego gotyku dobudowano smukłą czworoboczną wieżę o wymiarach 5 x 5,5 metra, umieszczoną przy zachodniej fasadzie, nie na osi, ale z lekkim przesunięciem ku północy. W przyziemiu została ona połączona przejściem z nawą główną, lecz nie posiadała wejścia z zewnątrz.
Przebudowa z drugiej połowy XIV wieku całkowicie zmieniła sylwetkę kościoła. Uzyskał on wielki i masywny korpus nawowy o trzech nawach i pięciu przęsłach, wysokości około 20 metrów, długości 32 metrów i szerokości 20,5 metrów. Na wschodzie korpus zamknięty został ścianą prostą, bez wyróżnionego architektonicznie od strony zewnętrznej prezbiterium, co zapewne wynikało z braku miejsca w ciasnej zabudowie miasta. Podobnie jak w kościele romańskim, północna ściana korpusu gotyckiego w zachodniej części musiała zostać poprowadzona pod skosem. Na odcinku tym wzniesiono ją po obwodzie starszego muru romańskiego, natomiast na południu mur romański zastąpiono gotycką południową ścianą nawy bocznej. Zachodnią ścianę romańskiej nawy południowej wykorzystano przy budowie, została ona jedynie podwyższona i przebita gotyckim oknem. Ze względu na znaczne przedłużenie kościoła ku wschodowi, całkowicie rozebrane musiały zostać wszystkie trzy romańskie apsydy. Pozostawiono natomiast przy zachodniej fasadzie wczesnogotycką wieżę, która przy okazałym gotyckim korpusie nawowym prezentowała się jako wyjątkowo drobna. Ze względu na wysoki dach jaki przykrył wszystkie nawy, wieżę podwyższono o ośmioboczną w planie nadbudowę. Dodatkowo po jej południowej stronie, a przed zachodnią ścianą nawy południowej i częściowo nawy głównej, wzniesiony został prostokątny aneks o wymiarach 10 x 5 metrów, mieszczący pomieszczenia plebani.
Mury kościoła od strony zewnętrznej opięte zostały cokołem z profilowanym gzymsem, a także podparte od północy, wschodu i południa wysokimi przyporami, we wschodnich narożnikach umieszczonymi pod skosem (w narożniku północno – zachodnim prawdopodobnie nie zastosowano przypory ze względu na przebieg sąsiedniej ulicy, natomiast w narożniku południowo – zachodnim przyporę ustawiono prostopadle w stosunku do osi kościoła ze względu na sąsiedni aneks plebani). Pomiędzy przyporami rozmieszczone zostały wysokie, ostrołuczne okna, zapewne wypełnione pierwotnie maswerkami. Oświetlały one nawy boczne, bezpośrednio nawę główną od wschodu i pośrednio nawę główną od północy i południa. Po stronie południowej między dwoma środkowymi przyporami umieszczono kruchtę, a w kolejnej fazie na odcinku dwóch zachodnich przęseł nawy południowej wbudowano między przypory dwukondygnacyjne kaplice. Być może kolejne kaplice znajdowały się też między przyporami po wschodniej stronie portalu.
Wejście do gotyckiego kościoła wiodło od północy i południa, przy czym od południa utworzono wyszukany architektonicznie portal, powstały przypuszczalnie przy zaangażowaniu strzechy budowlanej korzystającej ze spuścizny sławnego Petra Parlera, pracującej przy katedrze św. Wita. Wejście poprzedzono wspomnianą powyżej kruchtą z wysoką arkadą otwartą na ulicę, podobną do przedsionka przy kościele Marii Panny przed Tynem. Wewnętrzne elewacje kruchty w przyziemiu po obu stronach portalu udekorowano płycinami maswerkowymi z motywami trójliści, osadzonymi w miejscach połączenia poszczególnych ostrołucznych arkadek na wspornikach w postaci fantastycznych masek (motyw podwieszanego na konsolach maswerku zastosowano też w katedrze św. Wita i ratuszu staromiejskim). Powyżej drugi rząd maswerkowych płycin rozdzielono laskowaniem o wysokości 5,4 metra, opartym na ukośnym gzymsie i zamkniętym pod sklepieniem ostrołukami. W narożnikach sklepienie kruchty opuszczono na bogato profilowane służki, na których nadwieszono baldachimy i wsporniki pod rzeźbione figury. Całość charakteryzowała wysokiej jakości kamieniarka z dokładną obróbką powierzchni, a także staranne łączenie bloków piaskowca.
Portal południowy podzielony był środkowym filarem na dwa półkoliście zamknięte przejścia, połączone wspólną ostrołuczną archiwoltą zdobioną po krawędziach żabkami i kwiatonem. W polu tympanonu prawdopodobnie zastosowano maswerkową dekorację z motywami czwórliści wpisanych w koła i trójliści wpisanych w sferyczne figury. Po wschodniej stronie portalu, pod płyciną maswerkową umieszczono wnękę o wysokości 1 metra, szerokości 0,4 metra i głębokości 0,3 metra. Jej profilowane obramienie przystosowane zostało do włożenia drewnianych drzwiczek lub kraty.
Wewnątrz korpusu na linii murów wzdłużnych starego, jednonawowego, kościoła romańskiego, wzniesiono gotyckie kolumny oddzielające nawę główną od naw bocznych. Po północnej stronie wieży, w grubości muru na styku ściany gotyckiej i romańskiej, utworzono spiralną klatkę schodową o średnicy 1,4 metra, dostępną przez sfazowany portal dwuramienny (siodłowy). Nad portalem osadzono prostokątne okno z fazą, umożliwiające doświetlenie wnętrza klatki schodowej. U góry klatka schodowa zakończona została podestem, ujętym parapetem z gzymsem profilowanym wałkiem. Powierzchnię kamiennego parapetu ozdobiły ryte znaki kamieniarzy: sześcioramienna gwiazda, rozeta, skrzyżowane młotki. Po północnej stronie klatki schodowej znajdował się kolejny dwuramienny portal, prowadzący pierwotnie do gotyckiego oratorium, a drugie wejście wiodło w kierunku wschodnim na emporę, doświetloną prostokątnym oknem w górnej części elewacji zachodniej.
Stan obecny
Obecna forma kościoła jest wynikiem gruntownej przebudowy barokowej z XVIII stulecia, która obniżyła i skróciła gotycką bryłę, a po stronie wschodniej zamknęła kościół nowożytną apsydą. Także z pozostałych stron kościół całkowicie utracił średniowieczne cechy stylistyczne, jedynie pod nowożytnymi tynkami gdzieniegdzie widoczne są fragmenty zniszczonych gotyckich detali architektonicznych. W trakcie badań architektonicznych i archeologicznych odkryto między innymi wysoki na 12 metrów zachodni mur romańskiej fazy kościoła z zamurowanym gotyckim oknem, dwuramienny gotycki portal przy spiralnej klatce schodowej z XIV wieku oraz fragmenty maswerkowej dekoracji kruchty południowej wraz z wnęką ścienną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Huml V., Příspěvek ke gotické podobě kostela sv. Michala na Starém městě pražském, „Archæologia historica”, 23/1998.
Huml V., Outrata J., Historie a gotická podoba kostela sv. Michala na Starém Městě pražském ve 14. století, „Staletá Praha”, roč. XXVI, 1/2010.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Sojka J., Jižní fasáda chrámu sv. Michala na Starém Městě pražském, „Staletá Praha”, roč. XXVI, 1/2010.