Historia
Najstarszy, romański poprzednik kościoła Matki Bożej przed Tynem związany był z rozwojem w XII wieku pobliskiego tyńskiego dworu (zwanego także Ungeld). Od połowy XIII wieku dwór ten służył przyjezdnym kupcom którzy płacili przy nim cło i w nim nocowali, w pobliżu funkcjonował także związany ze świątynią szpital. Kościół po raz pierwszy wspomniano w źródłach pisanych w 1135 roku. W XIII wieku stał się świątynią parafialną i już na przełomie XIII i XIV wieku, w związku z powiększeniem liczby ludności miasta, musiał zostać znacznie rozbudowany w stylu wczesnogotyckim.
Wznoszenie bardziej reprezentatywnego kościoła, będącego główną świątynią Starego Miasta praskiego, prawdopodobnie rozpoczęto około połowy XIV wieku, choć pierwsza wzmianka o planowanej przebudowie pojawiła się już w 1339 roku. Budowniczy pierwszego etapu był prawdopodobnie pochodzenia czeskiego, lecz pracował pod wpływem architektury śląskiej (budowany był wówczas bardzo podobny kościół farny św. Elżbiety we Wrocławiu) i strzechy parléřowskiej, pracującej przy katedrze św. Wita. Najpóźniej w latach osiemdziesiątych XIV wieku ukończono boczne nawy, a mury obwodowe głównej nawy osiągnęły pełną wysokość. Zapewne część budowli zadaszono i w świątyni odprawiano już msze, gdyż w latach 1381 – 1388 ufundowano najwięcej ołtarz. W trakcie drugiego etapu prac, do początku XV wieku, wzniesiono zachodnią fasadę świątyni z wieżami zbudowanymi do wysokości pierwszej balustrady i być może sklepiono nawę główną. Prace te prowadził zapewne mistrz ze strzechy Petra Parléřa, a kamieniarzami byli prawdopodobnie jej członkowie. W 1404 roku jako „magistri fabricae ecclesiae” odnotowany został niejaki Petr Schmelzer oraz Otto Schauffler.
Jeszcze w trakcie prowadzenia głównych prac budowlanych, wywiązał się długotrwały spór w sprawie prawa patronackiego, prowadzony między kapitułą wyszehradzką, a przedstawicielami parafii reprezentowanymi przez bogaty patrycjat. Głównym proboszczem był wówczas ksiądz uniwersytecki, w związku z czym kościół stał się miejscem wygłaszania kazań znanych reformatorów i krytyków ówczesnego życia kościelnego. Jednym z nich był Konrád Waldhauser, austriacki kaznodzieja atakujący demoralizację Kościoła, jego uczestnictwo w życiu publicznym i posiadanie majątków ziemskich, oraz Jan Milíč z Kroměříža, czeski duchowny, najbardziej wpływowy kaznodzieja spośród tych, którzy utorowali drogę Janowi Husowi.
W okresie wojen husyckich kościół został opanowany przez zwolenników religijnych zmian, a prace budowlane zostały wstrzymane. W 1427 roku wybrano w nim na wikariusza Jana Rokycanę, czeskiego duchownego i kaznodzieję oraz utrakwistycznego teologa, który w 1435 roku został husyckim arcybiskupem Pragi, a w 1471 roku pochowano w kościele serce husyckiego króla Jerzego z Podiebradów. Po zakończeniu wojen religijnych prace nad nieukończonym kościołem wznowiono. W 1437 roku król Zygmunt Luksemburczyk użyć miał część drewna przeznaczonego na więźbę dachową do wzniesienia szubienicy dla Jan Roháča z Dubé i jego towarzyszy, zaś późniejsze prace prowadzono przy wykorzystaniu drewna zgromadzonego na budowę podium na niedoszłe uroczystości ślubne Władysława Pogrobowca z 1457 roku. Niedługo później ukończono więźbę dachową, a dopiero w 1463 roku zakończono prace nad zachodnim szczytem. Budowa wieży północnej trwała przez następne parę lata, wieża południowa została natomiast ukończona w latach 1506–1511 przez strzechę budowlaną Matěja Rejseka.
Po klęsce pod Białą Górą w 1621 roku i upadku powstania antyhabsburskiego, kościół ponownie został przejęty przez stronę katolicką. Ze świątyni usunięto nie tylko symbole utrakwizmu, ale także szczątki niektórych jego przedstawicieli, w tym Jana Rokycana. W 1679 roku w kościele wybuchł pożar, który zniszczył strzechę dachową i sklepienie nawy głównej. W trakcie odbudowy zastąpiono je nowym, nieco niższym, barokowym. Przez kolejne lata kościół szczęśliwie unikał dalszych znaczących nowożytnych przekształceń, jedynie we wnętrzu pojawiały się barokowe ołtarze, pochodzące od prywatnych darczyńców lub cechów. W 1819 roku kolejny pożar strawił północną wieżę, niszcząc zawieszony w niej XVI-wieczny dzwon. Prace remontowe przeprowadzono w 1835 roku. Gruntowna, purystyczna renowacja miała miejsce w latach 1876 – 1895. Niestety w jej trakcie, w 1894 roku zburzono kaplicę św. Ludmiły, będącą pozostałością po starszym wczesnogotyckim kościele. Ostatnia, współczesna renowacja została przeprowadzona w latach 1973-1995.
Architektura
Kościół z przełomu XIII i XIV wieku znajdował się po południowo – wschodniej stronie późniejszej monumentalnej świątyni gotyckiej, a zarazem tworzył część wschodniej pierzei rynku Starego Miasta praskiego, choć mógł być oddzielony od placu rzędem kamienic mieszczańskich. Był niedużą budowlą trójnawową, z korpusem o wymiarach około 19 x 20 metrów na rzucie krótkiego prostokąta, z nawą główną zakończoną wielobocznym prezbiterium, poniżej którego znajdowała się krypta, zwieńczona nad trzema przęsłami trzech naw sklepieniem krzyżowym, podpieranym przez sześć filarów. Po stronie zachodniej kościoła usytuowana była jedna czworoboczna wieża lub para wież. Ściany obwodowe wschodniej części, na poziomie krypty o grubości do 2 metrów, były wyposażone w co najmniej sześć przypór.
W wyniku przebudowy z drugiej połowy XIV wieku kościół otrzymał formę trójnawowej bazyliki, której wszystkie trzy nawy od wschodu zamknięto poligonalnie. Po stronie południowej, przy wschodnim przęśle nawy bocznej usytuowana została piętrowa zakrystia, do której budowy wykorzystano mury starszej świątyni. Fasadę zachodnią kościoła zwieńczono dwoma czworobocznymi wieżami o wysokości 80 metrów, przy czym wieża północna otrzymała nieco mniejsze wymiary niż południowa, przez co utworzył się uskok ze ścianą wzdłużną nawy północnej, maskowany jedną z przypór. Pomiędzy wieżami znalazł się w 1463 roku wspaniały trójkątny, zdobiony sterczynami, maswerkami i tarczami herbowymi szczyt. Pierwotnie ozdabiał go jeszcze wizerunek króla Jerzego z Podiebradów i olbrzymi złocony kielich, husycki symbol komunii pod dwiema postaciami. Tuż poniżej szczytu poprowadzono maswerkową balustradę ganku, opinającą także od zachodu obie wieże. Kolejne podobne balustrady utworzono na najwyższych kondygnacjach obu wież, które w narożach ozdobiono bartyzanami otaczającymi wysokie, późnogotyckie iglice.
Całą budowlę opięto wysokimi przyporami, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołukowe okna, oraz ujęto gzymsem podokiennym. W osi zachodniej fasady umieszczono wielkie okno o wysokości 28 metrów, z maswerkiem którego wzorem był parléřowski maswerk z kaplicy martinickiej (św. Zygmunta) w katedrze św. Wita. Charakterystyczne było również monumentalne wschodnie zamknięcie nawy głównej, przebite trzema wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi, trójdzielnymi oknami, flankowanymi przez niższe okna dwudzielne w apsydach naw bocznych. Okna naw bocznych i nawy głównej korpusu uzyskały nieco szersze ościeża, dzięki czemu wypełniono je przeważnie czwórdzielnymi maswerkami. Otrzymały one formy typowe dla dojrzałego gotyku, z tróliściami, czwórliściami i pięcioliściami oraz rybimi pęcherzami wpisywanymi w okręgi, ostrołuki oraz czworoboki. Jeśli w okna wstawione były witraże, to światło padające na kamienne ściany kościoła musiało dawać wrażenie pokrycia barwnymi malowidłami. Charakterystycznym elementem kościoła stały się duże, profilowane uskokami okna najwyższych kondygnacji obydwu wież, przebite z każdej strony świata w celu jak najlepszej donośności dźwięku dzwonów.
Wejście do kościoła wiodło portalem zachodnim na osi nawy głównej, portalem północnym w piątym przęśle i portalem południowym w przęśle trzecim. Spośród nich najbardziej wyróżniał się północny, jako jedyny otwarty na większą wolną przestrzeń. Dzieło warsztatu parléřowskiego z lat 80-tych XIV wieku wypełniło całą przestrzeń pomiędzy przyporami. Poprzedzono go ozdobnym, półkolistym baldachimem zdobionym ażurowymi trójliśćmi z kwiatonami, mającym chronić dekorację rzeźbiarską tympanonu, osadzonego dopiero około połowy XV wieku. W tympanonie na serii naturalistycznie uformowanych scen ukazano biczowanie, koronowanie i ukrzyżowanie Chrystusa. Sam portal otrzymał delikatne profilowanie, pomiędzy które włożono dwa rzędy płaskorzeźbionych kwiatów. Nad jego ostrołuczną archiwoltą osadzono po bokach dwie tarcze herbowe, króla rzymskiego i czeskiego, a pomiędzy wklęski i wałki zewnętrznego profilowania oraz nawet na przyporach umieszczono kilkanaście zawieszonych na różnej wysokości baldachimów, z konsolami przeznaczonymi do podtrzymywania rzeźbionych figur.
Wewnątrz każdemu z pięciu prostokątnych przęseł nawy głównej odpowiadało po jednym kwadratowym przęśle w nawach bocznych, przy czym nawa główna posiadała dodatkowe przęsło zachodnie pomiędzy wieżami. We wszystkich pierwotnie założono sklepienia krzyżowo – żebrowe, rozdzielone żebrami jarzmowymi, w nawie głównej zawieszone na imponującej wysokości 31 metrów. Prezbiterium w nawie głównej miało formę sześciu boków dziesięcioboku, otrzymało więc przyporę na osi. Boczne apsydy utworzono wewnątrz jako pięć boków ośmioboku, ale od strony zewnętrznej otrzymały jedynie trzy ściany (wschodnia ściana przyłączona została bezpośrednio do nawy głównej). Wnętrze nawy głównej cechowała dwupoziomowość: ostrołuczne arkady osadzone na filarach międzynawowych w dolnej części oraz okna clerestorium w górnej partii. Filary posadowiono na masywnych, ośmiobocznych cokołach. Ich rdzeń był czworoboczny w przekroju, ale narożniki profilowane. W nawach bocznych żebra sklepień opuszczono na wiązki smukłych służek, poprowadzonych bez pośrednictwa głowic lub konsol aż do cokołów przy posadzce (konsolę użyto jedynie na granicy trzeciego i czwartego przęsła nawy północnej).
Stan obecny
Kościół choć od strony zewnętrznej przestawia dziś jednolitą stylistycznie formę gotycką, a także uchodzi za jedną z najpiękniejszych średniowiecznych budowli Pragi, to częściowo swój obecny wygląd zawdzięcza nowożytnym regotyzujących pracom budowlanym. Dotknęły one zwłaszcza południową zakrystię, której jedynie wschodnie okno posiada oryginalne ościeże. Odnowione zostały także maswerki w nawach bocznych i niektóre z okien w wieżach. Wewnątrz całe sklepienie nawy głównej wraz ze wschodnim zamknięciem uległo barokizacji, przetrwały natomiast arkady i filary międzynawowe oraz sklepienia w nawach bocznych i w przyziemiu wież, choć gotyckie detale architektoniczne są słabo widoczne z powodu mnogości nowożytnego wyposażenia kościoła. Zwracają uwagę zwłaszcza piaskowcowe, wypełnione maswerkami sedilia w bocznym zamknięciu kościoła oraz portal do zakrystii, czy południowy portal wiodący na schody wieży. Niewidoczna z zewnątrz, ale oryginalna, późnogotycka, jest drewniana więźba wieży południowej z początku XVI wieku. Spośród średniowiecznego wyposażenia zachował się późnogotycki baldachim autorstwa Matěja Rejska z 1493 roku, cynowa chrzcielnica z 1414 roku, czy rzeźbiona gotycka grupa Ukrzyżowania z około 1410 roku, umieszczona pierwotnie w na belce tęczowej nawy głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bartlová M., Chrám Matky Boží před Týnem v 15. století, „Marginalia historica”, číslo III (1998–1999), Praha 2001.
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha-Litomyšl 2001.