Historia
Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą powstał w latach trzydziestych XIII wieku z inicjatywy św. Agnieszki Przemyślidki, córki króla Przemysła Ottokara I i jego drugiej żony Konstancji. Początkowo funkcjonował jako bractwo szpitalne sąsiadujące z praskim klasztorem klarysek, opiekujące się przytułkiem pod wezwaniem św. Kastulusa (Haštala), przeniesionym około 1235 roku do kościoła św. Piotra na Poříčí. Na prośbę Agnieszki papież Grzegorz IX w 1237 roku wydał bullę protekcyjną, w której wziął pod opiekę zgromadzenie i szpital, przekształcając jednocześnie bractwo w samodzielny zakon, nie podlegający jurysdykcji biskupa praskiego. Konwent uzyskał swobodę wyboru przełożonego, ale za ten i inne przywileje musiał płacić dziesięcinę papieską, jako dowód zależności od Stolicy Apostolskiej. W 1238 roku Agnieszka zrzekła się zarządzania klasztorem, dopełniając tym samym jego niezależność. Patronat nad szpitalem uzyskali dominikanie z polskiej prowincji i przeor ich zakonu w Pradze, a pierwszym mistrzem obrany został niejaki Albert.
W 1252 roku, w okresie panowania Wacława I, rozpoczęto budowę nowej siedziby zakonu, położonej tuż przy kamiennym, romańskim moście na Wełtawie, który zakonnicy otrzymali w zarząd i pod opiekę. Obok szpitala zbudowano także kościół klasztorny, pierwotnie pod wezwaniem Ducha Świętego. W 1257 roku stało już jego prezbiterium, natomiast krótki korpus nawowy dostawiono w okresie panowania Wacława II, a więc w latach 1278-1305.
W 1310 roku, w trakcie konfliktu o koronę, zwolennik możnego Jindřicha z Lipy, niejaki mieszczanin Wolfram, ufortyfikować miał szpital dla biednych przy praskim moście. Szpital podobno służył wówczas jako schronienie dla ludności Miśni i Karyntii, wkrótce jednak został zdobyty przez wojska Jana Luksemburskiego. Kronikarz zbraslavski dodał, że choć Wolfram twierdził, że miał on służyć ochronie miasta, wyrządził wiele szkód Krzyżowcom i chorym leczonym w szpitalu. Kolejnym nieszczęściem była wielka powódź z 1342 roku, która zniszczyła romański most przy klasztorze. W 1357 roku zaczęto prace nad nowym, gotyckim mostem, który zbudowano bardziej na południe, co dało Krzyżowcom więcej przestrzeni, ale jednocześnie utracili oni dochody otrzymywane od przechodniów. Co więcej w 1378 roku, w dzień śmierci cesarza Karola IV, w klasztorze wybuchł wielki pożar, przez co w dużej mierze zniszczone zostały prawie wszystkie zabudowania klasztorne, za wyjątkiem stajni i słodowni, które były najdalej od szpitala. Ogień spalić miał także kilka biednych osób przebywających w szpitalu. Odbudowa trwała do około 1394 roku, kiedy to położono nowe dachy, choć jeszcze w 1397 roku zbierano datki na wypalony szpital, zaś w 1406 roku mistrz wspominał papieżowi, że sklepienia grożą zawaleniem. Być może skargi te były przesadzone, skoro w 1390 roku arcybiskup praski Jan z Jenštejna odwiedził normalnie użytkowany szpital klasztorny.
W pierwszej połowie XV wieku zakonnicy prawdopodobnie nie opuścili w całości praskiego konwentu, nie został on też zniszczony w trakcie buntu husyckiego, ale jego stan pogorszył się z powodu załamania finansów. W 1426 roku Mikuláš Čápský został usunięty ze stanowiska wielkiego mistrza za roztrwonienie majątku zakonnego. Wraz z innymi najważniejszymi braćmi prawdopodobnie uciekł on do Chebu, w wyniku czego dobra praskie trafiły pod zarząd świeckich administratorów. Spośród nich ostatnim właścicielem był Přecha z Budkovic, który zarządzał klasztorem do 1453 roku. W 1454 roku, ówczesny wielki mistrz Ondřej Pesmet, otrzymał od króla Władysława Pogrobowca potwierdzenie wszystkich dotychczasowych przywilejów, zaś w 1461 roku, wraz z przybyciem nowego mistrza Mikuláša Puchnera, rozpoczęto naprawy poniszczonych przez husytów kościołów, którymi zarządzał zakon. Jeszcze na początku XVI wieku szpital był zadłużony. Poprawa sytuacji i rozbudowa klasztoru miała miejsce dopiero w 1526 roku, w czasach wielkiego mistrza Václava z Hradešína i króla Władysława Jagiellończyka.
W 1648 roku, w końcowym okresie wojny trzydziestoletniej, podczas oblężenia Pragi przez wojska szwedzkie, klasztor i kościół zostały zniszczone. Po zakończeniu działań wojennych, w drugiej połowie XVII wieku rozpoczęto odbudowę, połączoną z gruntowną barokową przebudową, zaprojektowaną przez Jeana Baptiste Matheya. Kolejnych modyfikacji dokonał Ignác Jan Palliardi w drugiej połowie XVIII wieku, w efekcie czego klasztor całkowicie utracił pierwotne cechy stylowe, co zostało pogłębione przez kolejne prace z drugiej połowy XIX wieku oraz z lat 1909-1912. Po rozwiązaniu klasztoru w 1950 roku budynki przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W 1990 roku zakon odzyskał majątek i rozpoczął stopniową odnowę poszczególnych części kompleksu.
Architektura
Klasztor Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą miał formę założenia obronnego, jako iż otoczono go przekopem oraz kamiennym murem. Był położony w strategicznie ważnym miejscu miasta, nad rzeką Wełtawą, tuż u wylotu romańskiego Mostu Judyty, z którym klasztor sąsiadował w narożniku (wieża przedmościa przystawiona była północną ścianą do zachodniej części południowej elewacji głównego budynku klasztoru). Oprócz względów obronnych, lokalizacja u brzegu rzeki była korzystna również z uwagi na nurt wody, który ułatwiał higieniczne funkcjonowanie szpitala. Ponadto most zapewniał łatwy dostęp dla podróżnych i potrzebujących, a także dochody w postaci myta.
Konwent składał się z trapezowatego w planie dziedzińca, przyległego od strony zachodniej do rzeki, z trzech stron otoczonego prostymi kurtynami, a z czwartej, południowej, zamkniętego głównym budynkiem, który był najbardziej wysuniętą w stronę Wełtawy częścią. Drugie, mniejsze skrzydło (prawdopodobnie browar) znajdowało się w narożniku po stronie północno – zachodniej. Na dziedzińcu funkcjonowały aż trzy studnie. Prawdopodobnie był on skomunikowany furtami z zabudową Starego Miasta na wschodzie i nabrzeżem na zachodzie. Główny budynek miał formę wydłużonego prostokąta, usytuowanego dłuższymi bokami na linii wschód – zachód, którego wschodnią część stanowił bardzo krótki kościół. Budynek przypuszczalnie mieścił dwie kondygnacje, a po rozbudowie z 1526 roku trzy. Parter zajmować miały pomieszczenia szpitalne, piętro główne izby związane z funkcjonowaniem klasztoru, a piętro pokoje braci zakonnych.
Kościół klasztorny posiadał trzy nawy, układ korpusu był więc szerszy niż dłuższy. Każda nawa składała się z dwóch przęseł sklepienia krzyżowo – żebrowego, prostokątnych w nawach bocznych, kwadratowych w nawie głównej. Po stronie wschodniej z bryły kościoła wystawało krótkie, pięciobocznie zamknięte prezbiterium. Nie ma pewności czy kościół miał formę halową, czy bazylikową. Arkady międzynawowe miały kształt pięcioboczny, a ku dwóm filarom i czterem filarom przyściennym przystawione były wiązki pięciu obłych służek opartych na wielobocznych cokołach. W ścianach wschodniej apsydy utworzone były płytkie wnęki flankowane wałkami. Wejście do kościoła prowadziło od strony drogi wiodącej do Mostu Judyty, przez wschodnie przęsło nawy południowej, gdzie znajdował się bogato profilowany portal.
Przebudowa z 1526 roku doprowadziła do powiększenia zabudowy gospodarczej klasztoru, zajmującej wówczas już całą długość kurtyny północnej i wschodniej. Oprócz starszego browaru mieściła się tam piekarnia, stajnie i mieszkania dla służby. W południowo – wschodnim narożniku dziedzińca wzniesiono nieduży budynek wykorzystywany jako prywatne mieszkanie wielkiego mistrza zakonu. Jedyną niezabudowaną kurtyną prawdopodobnie pozostał mur zachodni, w którym funkcjonowała furta wiodąca nad rzekę.
Stan obecny
Zachowany do dzisiaj klasztor wraz z kościołem św. Franciszka w wyniku zniszczeń z okresu wojny trzydziestoletniej i późniejszych nowożytnych przekształceń całkowicie utracił pierwotne, średniowieczne cechy stylistyczne. Spośród nielicznych średniowieczne elementów odnaleźć można piwnicę i kilka detali architektonicznych: ostrołukowy portal, fragmenty służek, czy część schodów prowadzących niegdyś do romańskiego mostu. Gotyckie mury ukryte są także pod nowożytnymi tynkami. Fragmenty gotyckiego kościoła znajdują się w pomieszczeniach pod obecną świątynią, w tzw. kościele dolnym, bowiem w okresie nowożytnym średniowieczny kościół został obniżony, tak, aby mógł podeprzeć nowo wznoszony budynek. Z gruntownie przebudowanego budynku po zachodniej stronie kościoła, nad ziemią gotyckie mogą być jedynie mury obwodowe. W narożnym ryzalicie kryją się relikty wczesnogotyckiej wieży Mostu Judyty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kuthan J., Česká architektura v době posledních Přemyslovců, Praha 1994.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Špačková B., Areál křižovníků s červenou hvězdou v Praze v době předbarokní, Praha 2019.