Historia
Klasztor został założony około 1231-1233 roku przez Agnieszkę Przemyślidkę, najmłodszą córkę czeskiego króla Przemysła Ottokara I, siostrę Wacława I. Powstał jako jedna z pierwszych gotyckich budowli w Pradze i pierwszy zaalpejski konwent klarysek. Już od najmłodszych lat Agnieszka wychowywana była w kobiecych konwentach, wpierw w śląskiej Trzebnicy, a następnie w Doksanach. W późniejszych okresie przez sześć lat mieszkała w klasztorze w Klosterneuburgu, gdy prowadzono negocjacje w sprawie jej małżeństwa z Henrykiem VII, synem cesarza Fryderyka II z rodu Staufów. Planowany związek nie doszedł jednak do skutku, gdyż Henryk VII ożenił się w 1225 roku z Małgorzatą Babenberg. Kolejne próby małżeństwa z cesarzem Fryderykiem II i angielskim królem Henrym III także się nie powiodły, w związku z czym Przemyślidka z własnej woli postanowiła wstąpić do klasztoru. Wybrała regułę św. Klary, żeńskiej odpowiedniczki św. Franciszka. Mniszki tego zakonu mieszkały w miastach, były oddane opiece nad chorymi i przestrzegały surowych zasad moralnej czystości oraz ubóstwa.
Budowa klasztoru klarysek prowadzona była szybko i już w 1234 roku konsekrowano najstarszą zabudowę – kościół pod wezwaniem św. Franciszka i wschodnie skrzydło klauzury. Do konwentu dotarło wówczas pięć włoskich sióstr z Trydentu, a następnie dołączyło siedem kolejnych szlachetnie urodzonych dziewcząt z terenu Czech. Agnieszka przybyła do klasztoru 25 marca 1234 roku, a w ciągu kolejnych czterech lat papież udzielił konwentowi szereg ważnych przywilejów oraz ustanowił odpusty dla wszystkich wiernych z Czech i Polski, którzy przybędą w dniu wyświęcenia do kościoła św. Franciszka. Klasztorowi sprzyjał także król Wacław I obejmując go swą ochroną i przekazując mniszkom szpital św. Franciszka (w którego kościele został pochowany w 1253 roku). Donację tą potwierdził papież Grzegorz IX w 1235 roku. Dwa lata później Agnieszka zwróciła się do niego o zmianę reguły zakonnej. Wkrótce dostała ona zgodę na przyjęcie zasad kanoników św. Augustyna, dzięki czemu w niedługim czasie powstał jedyny czeski zakon zwany krzyżowcami z czerwoną gwiazdą. W 1238 roku przeniesiono jego członków do kościoła św. Piotra na Poříčí, a następnie do komandorii przy moście Judyty. Męską część klasztoru wraz ze szpitalem przejęli wówczas minoryci, podczas gdy w żeńskiej nadal przebywały klaryski.
Około połowy XIII wieku, w następnym etapie budowy, wzniesiono męską część klasztoru, usytuowaną na miejscu dawnego szpitala. Zbudowana została również kaplica św. Barbary, krużganki wokół wirydarza klarysek oraz pozostałe pomieszczenia wymagane przez regułę zakonną, umieszczone w nowym skrzydle zachodnim. W 1261 roku Agnieszka wraz ze swym synowcem, królem Przemysłem Ottokarem II, ufundowała mauzoleum dla swego zmarłego brata, kościół św. Salvatora. Stał się on również miejscem przechowywania najcenniejszych relikwii królestwa, między innymi krzyża Przemysła Ottokara II.
W 1277 roku Agnieszka przyjęła do klasztoru Kunegundę, córkę króla Przemysła Ottokara II, który zginął rok później w bitwie pod Suchymi Krutami. W 1282 roku zmarła sama fundatorka klasztoru, pozostawiając na jego czele Kunegundę. Po śmierci Agnieszki, która została pochowana w klasztornej kaplicy Panny Marii, praski konwent klarysek nie był już tak ważny dla rodziny królewskiej. Wacław II dzień po koronacji założył klasztor cystersów w Zbraslaviu, który chciał uczynić nowym miejscem królewskich pochówków. Pozostawiło to klaryski poza głównym nurtem wydarzeń politycznych i kulturowych. Pewne ożywienie i dodatkowe prace budowlane przyniósł jedynie okres panowania Karola IV Luksemburskiego. W drugiej połowie XIV wieku doszło do przebudowy części żeńskiej klasztoru oraz do ukończenia budowy męskiej części klauzury. Około 1370-1380 roku wstawiono piętro nad krużgankiem klarysek, zasklepiono dormitorium i pokryto ściany klasztoru barwnymi polichromiami.
Okres wojen husyckich, niszczycielski dla wielu czeskich klasztorów i kościołów, konwent klarysek przetrwał w relatywnie dobrym stanie, służąc jako zbrojownia i mennica. Zniszczeniu uległo jedynie wyposażenie ruchome, budynki natomiast ocalały. W połowie XVI wieku do opustoszałej żeńskiej części klasztoru przenieśli się dominikanie, których zabudowania zostały zrujnowane przez husytów. Na miejscu sprzedanej męskiej części klasztoru powstała natomiast z czasem nowa dzielnica mieszkalna zwana Na Františku.
W pierwszej połowie XVII wieku, w ramach zmian religijnych po upadku powstania narodowego klasztor został zwrócony franciszkanom, a konkretnie klaryskom z miejscowości Panenský Týnec. Sytuacja gospodarcza klasztoru była jednak fatalna, brakowało funduszy zwłaszcza na potrzebne remonty. Przed 1611 rokiem zaczęły spadać sklepienia kościoła św. Franciszka, który zaczął służyć jedynie do celów grzebalnych. W 1689 roku spłonęła kaplica św. Barbary, odbudowana na początku XVIII wieku w stylistyce barokowej. W 1782 roku klasztor św. Agnieszki objęto reformą cesarza Józefa II; konwent rozwiązano, a budynki zostały sprzedane. Ich nowi właściciele przekształcili je w małe budynki mieszkalne, magazyny i warsztaty. Pierwsze prace badawcze i renowacyjne podjęto w drugiej połowie XIX wieku; trwały one do 1914 roku.
Architektura
Klasztor św. Agnieszki usytuowany został na lewym brzegu Wełtawy, na skraju Starego Miasta praskiego, w pobliżu rzeki i północnego fragmentu miejskich murów obronnych. Składał się z dwóch części: większej żeńskiej, przeznaczonej dla klarysek oraz nieco skromniejszej męskiej, usytuowanej po południowej stronie, przeznaczonej dla franciszkanów. Z powodu czasu powstania stał się konglomeratem sztuki późnoromańskiej i wczesnogotyckiej. Na jego architekturę wpłynął zapewne również fakt pochodzenia fundatorki z rodziny królewskiej, która miała wystarczające środki finansowe i wpływy polityczne oraz możliwości poznania architektury poza granicami własnego kraju. W pierwszej fazie zbudowany został kościół św. Franciszka, położona na wschód od niego niewielka kaplica św. Michała oraz usytuowane na północ od kościoła wschodnie skrzydło konwentu klarysek. Całość otoczona została wysokim kamiennym murem, rozdzielającym także klaryski od franciszkanów. Wejście w obręb klasztoru usytuowano po stronie zachodniej, obok piętrowego, prostokątnego budynku, którego dwuprzęsłowy parter zwieńczono sklepieniem. Od południa i wschodu sąsiadował z nim sklepiony kolebką korytarz.
Kościół św. Franciszka został wzniesiony w latach 1231-1234 jako asymetryczna dwunawowa budowla halowa z trzema przęsłami sklepienia krzyżowego w każdej nawie: szerszej północnej i węższej południowej, przy czym w nawie południowej tylko wschodnie przęsło podsklepiono z żebrami a pozostałe bezżebrowo. Sklepienia wyrastały z obłych służek z kielichowatymi głowicami i wielobocznymi cokołami, oraz z dwóch filarów rozdzielających nawy. W zachodniej części nawy umieszczona została empora mniszek, połączona portalem na piętrze północnej ściany z dormitorium klarysek, by ułatwić przemieszczanie, zwłaszcza na nocne, czy też poranne modły. Każda z naw dostępna była przez półokrągły portal przepruty w ścianie zachodniej. Oświetlenie korpusu zapewniały między innymi trzy okna w ścianie południowej, choć około połowy XIII wieku dwa z nich usunięto z powodu dobudowania bocznych kaplic. Pozostawione we wschodnim przęśle otrzymało prosto sfazowane ościeża, ostrołuczne zamknięcie i wypełnione było dwudzielnym maswerkiem, jednym z najstarszych na terenie Czech (oprócz maswerków w morawskim klasztorze Porta Coeli).
Wzniesione około 1238-1245 roku prezbiterium kościoła św. Franciszka było podłużną konstrukcją dostawioną do nawy północnej, zakończoną od wschodu trójbocznie, pozbawioną zewnętrznych przypór, zwieńczoną sklepieniami krzyżowymi osadzonymi we dwóch prostokątnych przęsłach i sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnią apsydą. Ich gruszkowe w przekroju żebra opadały do posadzki zaokrąglonymi służkami z konsolami kielichowatymi o roślinnych motywach dekoracji i z wielobocznymi cokolikami. Oświetlenie zapewniały duże ostrołukowe, dwudzielne okna z prostymi maswerkami tworzącymi górne okulusy i dwa lancety. Poniżej okien w ścianach umieszczono kilka zwieńczonych półokręgami nisz oraz zakończone trójliśćmi trójdzielne sedilia. Prezbiterium dostępne było tylko dla braci, dlatego połączono je z zabudową klasztorną po południowej stronie bogato profilowanym, ostrołucznym portalem z około 1380 roku. Za panowania Karola IV drewnianą emporę w nawie kościoła, przeznaczoną dla klarysek które musiały być odseparowane od mężczyzn, zastąpiono kamienną emporą, przedłużoną ku wschodowi. Około 1380 roku przepruto także okno w zachodniej elewacji nawy głównej, a południową ścianę nawy bocznej otwarto dwoma ostrołukowymi arkadami na kaplicę pogrzebową i kaplicę św. Barbary.
Prezbiterium kościoła św. Franciszka od południa sąsiadowało z dwoma prostokątnymi pomieszczeniami: starszym zachodnim i młodszym wschodnim z połowy XIII wieku. To drugie połączono także z kaplicą św. Michała, prostą budowlą salową na planie prostokąta, początkowo (przed wzniesieniem prezbiterium kościoła św. Franciszka) wolnostojącą, a następnie połączoną narożnikiem z wielobocznym zamknięciem kościoła.
W drugim etapie rozbudowy do północnej ściany prezbiterium kościoła św. Franciszka dostawiony został dwupiętrowy budynek, zwieńczony w przyziemiu około 1250 roku trzema przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego. Jego klinowe, masywne ale żłobione żebra osadzono na nadwieszane, bardzo krótkie i wieloboczne służki pośrodku ścian wzdłużnych oraz na sięgające posadzki służki w narożnikach. Uzupełnieniem służek były bogato zdobione głowice i konsole, natomiast żebra nie były spinane zwornikami. Budynek służył za kaplicę Panny Marii, do której od północy dostawiona była prywatna kaplica Agnieszki Przemyślidki (pod wezwaniem Marii Magdaleny) z komnatą mieszkalną na piętrze. Oba boczne pomieszczenia połączone były schodami umieszczonymi w grubości północnego muru obwodowego, z których poprzez zewnętrzny, drewniany, nadwieszany ganek po stronie zachodniej można się było także dostać do wschodniego skrzydła klasztoru. Jednoprzęsłowe przyziemie zwieńczono ceglanym sklepieniem krzyżowym, podobnie jak pojedyncze przęsło na piętrze, choć na dole nie zastosowano żeber, a na piętrze żebra osadzono na drobnych konsolach pokrytych palmetami i spięto zwornikiem dekorowanym czwórliściem w otoczeniu palmetek. Do wnętrza kaplicy Panny Marii pomieszczenie piętra otwierało się okienkiem z którego Przemyślidka mogła obserwować msze.
W 1261 roku do wschodniej ściany kaplicy Panny Marii dostawiono kościół św. Salwatora z małą zakrystią od północnego – wschodu. Wzniesiono go jako jednonawową, dwuprzęsłową budowlę z wielobocznym zakończeniem na wschodzie, wyróżniającą się wysoką jakością detalu architektonicznego z pogranicza wczesnego i pełnego gotyku. Jego sklepienia krzyżowe oraz wschodnie zamknięcie z żebrami opadającymi poprzez wiązki służek aż do posadzki, było dziełem francuskiego mistrza o nieznanym imieniu. Opracował on między innymi kapitele służek, które otrzymały realistycznie wyrzeźbione motywy roślinne i figuralne. Służki ozdobiono ponadto pierścieniami oraz osadzono na wielobocznych cokołach. We wschodnim zamknięciu zgrupowano je w trójki wraz z wałkami stanowiącymi obramienia okien. Kolejne, podobne wałki z kapitelami i pierścieniami, węższe i smuklejsze, utworzyły obramienia okienne zakończone wielobocznymi cokolikami na parapetach (motyw zaczerpnięty z północnofrancuskich katedr drugiej połowy XII wieku), dzięki czemu całość wschodniego zamknięcia uzyskała wyjątkowo ozdobny, wertykalny charakter. Wzmocniła go dodatkowo wiązkowa arkada oddzielająca wieloboczne zamknięcie od przęsła kwadratowego, utworzona z przyściennych wałków i służek, zdobiona podobnie jak reszta detali architektonicznych. Pod posadzką kościoła znalazła się sklepiona kolebką krypta, dostępna przez schody umieszczone w grubości muru południowego. Od kaplicy Panny Marii kościół oddzielił półkolisty łuk, oparty na dwóch konsolach ozdobionych głowami pięciu byłych czeskich władców i ich żon. Zewnętrzne elewacje kościoła wzmocniono przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie, ostrołukowe okna. Okna te podzielono maswerkami na dwie równe części zwieńczone trójliśćmi i górne otwory o kształcie pięcioliścia (we wschodnim zamknięciu) lub nietypowo gwiazdy (w ścianach bocznych). W drugiej połowie XIV wieku wnętrza kościoła pokryły ścienne polichromie.
Skrzydło wschodnie klauzury konwentu klarysek było najdłuższym ciągiem zabudowy kompleksu klasztornego, wysuniętym w stronę koryta Wełtawy, gdzie kończyło się wysokim, trójkątnym szczytem. W przeciwieństwie do zbudowanego z kamienia kościoła, skrzydło zostało wzniesione także z cegły, z elewacjami początkowo poprzebijanymi półkolistymi oraz w większej części wąskimi, prostokątnymi oknami. Pojawiły się też okna wczesnogotyckie, zwieńczone trójliśćmi. Od wschodu środkową i południową część skrzydła wzmocniono przyporami. Budynek w większej części był w przyziemu jednotraktowy, ale w północnej części przy ścianie wschodniej wydzielono wąski korytarz. W południowej części skrzydła znajdowała się dwuprzęsłowa sień ze sklepieniem krzyżowym, bezżebrowym, rozdzielonym lekko ostrołucznym, profilowanym gurtem, osadzonym na kielichowatych konsolach. Początkowo sień mieściła schody na piętro, a następnie łączyła się z kaplicą Panny Marii. Za nią, od północy, usytuowany był kapitularz, w środkowej części skrzydła skryptorium (pierwotnie służące jako refektarz), a w północnej partii spiżarnie i pomieszczenia gospodarcze. Na piętrze funkcjonowały latryny oraz wspólne dla wszystkich mniszek pomieszczenie sypialne – dormitorium.
Kapitularz, główne, reprezentacyjne pomieszczenie klasztoru służące do codziennych zebrań i narad konwentu, otrzymał kwadratowy w planie kształt. Przykryty został nietypowo jak na tego typu sale, płaskim, drewnianym stropem. Otwarto go na krużganek trzema ostrołukowymi przeźroczami i portalem o zwieńczeniu w formie trójliścia (który podobno symbolizował Trójcę Świętą), umieszczonym w ostrołukowej niszy wypełnionej masywnym wałkiem. Z kapitularza dostać się można było do ciasnego karceru, usytuowanego pod schodami prowadzącymi z krużganka na piętro. Tak bliskie umieszczenie celi miało związek z przeprowadzanymi w kapitularzu sądami nad występnymi mniszkami. Obszerne pomieszczenie skryptorium, zajmujące środkową część wschodniego skrzydła, przedzielone było dwoma półkolistymi arkadami opartymi na cylindrycznym filarze, który dźwigał płaski, drewniany strop. W północnej ścianie skryptorium znajdował się duży półkolisty portal prowadzący do dalszych, gospodarczych pomieszczeń, a w ścianie zachodniej portal łączący się z krużgankiem. Jako, że od zachodu do skryptorium prowadził jeszcze jeden portal, mógł on być pierwotnie podzielony lekką ścianą działową na dwie części. Ciekawostką były liczne, niewielkie, ostrołukowe wnęki porozmieszczane w ścianach obwodowych północnej części pomieszczenia. Pierwotnie w północno – zachodnim narożniku znajdowały się jeszcze kręcone schody prowadzące na piętro do dormitorium.
Po zachodniej stronie najstarszego skrzydła znajdował się kwadratowy w planie wirydarz klarysek, otoczony czterema ramionami krużganków, z których każde miało po sześć przęseł sklepiania krzyżowo – żebrowego (w każdym dwa narożne współdzielone z sąsiednimi ramionami). Masywne żebra sklepień opadały po stronie wirydarza w wiązki służek osadzone na cokołach, natomiast po stronie zabudowań utrzymywane były przez przyścienne wsporniki z bardzo krótkimi służkami i masywnymi głowicami. Dopływ światła zapewniały dwudzielne ostrołukowe przeźrocza i przeprute ponad nimi okulusy z czwórlistnymi maswerkami. Krużganki umożliwiały komunikację pomiędzy wszystkimi skrzydłami konwentu klarysek, łącząc skrzydło wschodnie z północnym i zachodnim. W tym ostatnim mieścił się między innymi sąsiadujący z kuchnią refektarz. Była to okazała ale prosta pod względem architektonicznym sala, przykryta płaskim stropem podpartym pojedynczym, drewnianym słupem, nad którym znajdowało się pomieszczenie piętra. Oświetlenie refektarza zapewniały trzy ostrołuczne okna zachodnie oraz dwa kolejne od północy, gdzie znajdowało się niskie, prostokątne pomieszczenie. Narożne kwadratowe pomieszczenie kuchni, zapewne z powodu bezpieczeństwa przeciwpożarowego, zwieńczono kamiennym sklepieniem, którego osiem żeber utworzyło pośrodku obręcz stanowiącą ujście komina pieca. Co nietypowe pierwotne wejście do refektarza prowadziło wyłącznie poprzez kuchnię.
W drugiej połowie XIV wieku, w okresie panowania Karola IV, przesklepiono dormitorium, podzielone na osiem pozbawionych żeber przęseł, a okna wychodzące na zewnętrzną stronę skrzydła wschodniego zamknięto ostrołukami i zwieńczono gotyckimi trójliśćmi. Pierwotnie dormitorium miało otwartą więźbę dachową, dlatego okna mogły być przebite wysoko, natomiast sklepienia wymusiły potrzebę ich obniżenia, osadzenia na niższym poziomie. Dodatkowo w ścianie północnej przebito ostrołuczny portal wiodący do latryn. W drugiej połowie XIV wieku podwyższono także krużganki dodając ponad nimi drugą kondygnację, przy czym od strony wirydarza skrzydło zachodnie wyposażono w dwa ostrołuczne portale łączące się z drewnianymi, nadwieszanymi gankami. Po stronie południowej, przed fasadą kościoła św. Franciszka, przystawiona została wieżowa kaplica oświetlana ostrołucznymi oknami maswerkowymi. Jej piętro miało bardzo wąskie ściany (jedynie 0,45 metra) przykryte pojedynczym przęsłem sklepienia krzyżowego, z żebrami wyrastającymi w narożach z konsol i spiętymi zwornikiem w postaci anioła grającego na smyczkowym instrumencie.
Z południową ścianą kościoła św. Franciszka graniczyła kaplica św. Barbary. W połowie XIII wieku była to niewielka budowla salowa, zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym, o żebrach sfazowanych, klinowych w przekroju. Od XIV wieku kaplica przykryta była sklepieniem opartym na dwóch okrągłych filarach. Sklepienie to tworzyło wzór gwiazdy, składający się z systemu trójpodporowego, trójdzielnego. Filary podzieliły kaplicę na dwie nawy, dostępne wspomnianą wcześniej arkadą z nawy kościoła św. Franciszka. Po stronie wschodniej kaplica św. Barbary sąsiadowała z kaplicą pogrzebową klarysek.
Południowo – wschodnią część kompleksu zajmował wirydarz oraz zabudowa klasztorna męskiej części konwentu, wzniesiona na miejscu starszego szpitala. Składała się ona ze wschodniego i południowego skrzydła klauzury oraz ze skrzydła zachodniego, które sąsiadowało z kaplicą św. Barbary. Wschodnia część prawdopodobnie mieściła kapitularz i fraternię, oba dostępne portalami z krużganka. Ten ostatni posiadał po sześć sklepionych przęseł w każdym ramieniu, był jednak mniejszy od krużganka klarysek.
Stan obecny
Areał klasztoru św. Agnieszki jest dziś jednym z najważniejszych zachowanych zabytków wczesnogotyckiej architektury czeskiej doby ostatnich Przemyślidów. Do dnia dzisiejszego w bardzo dobrym stanie zachowała się większość żeńskiej części klasztoru, poddawana od końca XIX wieku gruntownym pracom renowacyjnym. Obejrzeć można budynek bramny, skrzydło zachodnie z kuchnią i refektarzem, skrzydło wschodnie klauzury klarysek z kapitularzem i skryptorium (pierwotnym refektarzem), kościół św. Franciszka, kościół św. Salwatora, kaplicę św. Michała oraz kaplicę Panny Marii. Zwłaszcza w obu głównych świątyniach podziwiać można mnogość wczesnogotyckich i gotyckich detali architektonicznych, przy czym kościół św. Salwatora stanowi szczytowe osiągnięcie praskiego wczesnego gotyku, nawiązującego do klasycznych dzieł gotyku francuskiego. Poszczególne części klasztoru wciąż łączą przepiękne krużganki, choć w części przęseł oryginalne sklepienia przepadły, zastąpione renesansowymi, bezżebrowymi.
Nie zachowała się niestety w większości męska, południowa część klasztoru franciszkanów. Jedynie niektóre fragmenty jej budynków mogą być nadal ukryte w masie wyrosłych na ich miejscu nowożytnych kamienic, a krużganek i mury wirydarza widoczne są na poziomie dolnych partii ścian. Zachowała się kaplica św. Barbary, przebudowana jednak w okresie baroku.
Od 1978 roku klasztor jest narodowym zabytkiem kultury pod patronatem Galerii Narodowej. Obecnie znajduje się w nim stała wystawa sztuki średniowiecznej w Czechach i Europie Środkowej. Klasztor i przyległe pomieszczenia służą także do krótkoterminowych wystaw, najlepsze wrażenia robią jednak pozbawione wyposażenia i ekspozycji, gdy oryginalne detale architektoniczne nie są niczym przysłonięte.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mocker J., Tomek V., Klášter blahoslavené Anežky v Praze v ohledu dějepisném i uměleckém, Praha 1892.
Soukupová H., Anežský klášter v Praze, Praha-Vyšehrad 2011.