Historia
Franciszkanie przybyli do Pragi krótko po założeniu zakonu, około 1232 roku i ulokowani zostali w zabudowaniach (być może dawnym dworze) przy niewielkim kościele św. Jakuba. Nietypowe dla zakonów żebraczych poświecenie kościoła świętemu Jakubowi Apostołowi świadczy, iż musiał on już funkcjonować wcześniej, natomiast franciszkanie po przybyciu wznieśli nową świątynię, konsekrowaną w 1244 roku. Nic nie wiadomo o jej wyglądzie, nie ma nawet pewności czy stała na miejscu późniejszego kościoła klasztornego.
Nowy, gotycki kościół franciszkanie zaczęli budować po pożarze Starego Miasta praskiego z 1291 roku, przy czym jak wskazywałby niesymetryczny stosunek jego prezbiterium do korpusu nawowego, budowę przeprowadzać musiano w dwóch głównych etapach. Prezbiterium oraz część zabudowań klauzury wzniesiono do około 1323 roku, kiedy to ukończona miała być również kaplica św. Anny. Korpus nawowy wybudowany został do 1374 roku, wtedy bowiem nastąpiła jego konsekracja, natomiast prace nad dokończeniem zabudowań klasztornych ciągnęły się jeszcze przez parędziesiąt lat. Pomimo długich prac budowlanych już w 1311 roku na terenie klasztoru odbyć się miał bankiet z okazji koronacji Jana Luksemburskiego, a 26 lat później uczta króla i młodej królowej Beatrycze de Bourbon. Ponadto w 1383 roku Bonifacio de Lupi, wysłannik władcy Mantui, Ludovica Gonzagi, był w klasztorze podejmowany przez radę królewską, zaś w latach 1392, 1402 i 1414 miały w nim miejsce posiedzenia sejmów ziemskich.
W pierwszej połowie XV wieku praski klasztor franciszkanów, jako jeden z nielicznych, uchroniony został przed zniszczeniem z rąk husytów. W czasie długich walk służył za miejską zbrojownię, co uchroniło go od rozbiórki, dzięki czemu po zakończeniu konfliktu zakonnicy mogli w 1437 roku powrócić do swych zabudowań, choć długo borykali się z problemami finansowymi. Dopiero pod koniec XVI wieku kościół zaopatrzono w nowe wyposażenie (15 ołtarzy) i pokryto jego sklepienia malowidłami ze znakami herbowymi.
Sytuacja konwentu polepszyła się po upadku powstania antyhabsburskiego w pierwszej połowie XVII wieku, kiedy to ofensywę wzmogła katolicka kontrreformacja, choć duże zniszczenia w 1689 roku poczynił pożar. Zwaleniu uległ wówczas szczyt zachodni kościoła, jego sklepienia i przepadło całe wyposażenie. Wymusiło to gruntowną renowację i odbudowę, poprowadzoną przez Jana Pannetiusa w stylistyce barokowej. Prace przy kościele ukończono do 1702 roku, natomiast w latach 1736-1739 przekształcono zabudowania klauzury. W ich efekcie klasztor prawie całkowicie zatracił swój gotycki charakter.
Architektura
Klasztor franciszkański usytuowany został we wschodniej części praskiego Starego Miasta, w niedużej odległości od położnej na wschód od niego komandorii krzyżackiej i miejskich obwarowań. Od końca XIV wieku głównym elementem kompleksu był trójnawowy kościół z bardzo długim, sześcioprzęsłowym prezbiterium, zakończonym na wschodzie wielobokiem (siedem boków dwunastoboku). Oba elementy, prezbiterium i korpus nawowy przylegały do siebie pod kątem, z odchyleniem korpusu ku północy. Mogło to wynikać z dwufazowości budowy kościoła lub konieczności zmieszczenia budowli w ciasnej zabudowie miejskiej. Przy prezbiterium umieszczono wysoką czworoboczną wieżę, wzniesioną na wzór włoskich kampanili, a kolejną wieżę usytuowano w południowej części fasady zachodniej kościoła, mimo iż było to jawnym złamaniem zakonnej reguły o konieczności budowy skromnych i bezwieżowych świątyń. Kościół praskich franciszkanów miał wybitnie wertykalną formę, o znacznej wysokości dochodzącej do 30 metrów.
Wnętrze prezbiterium kościoła przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podzielonym na sześć przęseł prostokątnych o różnej głębokości oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim wielobokiem zamknięcia. Wertykalizm wnętrza akcentowany był wysokimi oknami ostrołucznymi, szerokimi na tyle że wypełniały prawie całą przestrzeń między przyporami, a także wiązkami bogato profilowanych służek. Korpus podzielony był na prostokątne przęsła nawy głównej i kwadratowe przęsła w nawach bocznych. Prawdopodobnie żadne z nich nie zostały przykryte sklepieniami tylko drewnianymi stropami, ewentualnie sklepienia posiadały jedynie nawy boczne. Krzyżowo – żebrowym, jednoprzęsłowym sklepieniem zwieńczone było przyziemie wieży przy prezbiterium.
Zabudowania klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, z którym zamykały czworoboczny wirydarz na wysokości korpusu nawowego. Dziedziniec ten przeznaczony był do wypoczynku i uprawy ziół oraz warzyw, a otaczały go sklepione krzyżowo krużganki. Ich najbardziej nietypową częścią był fragment zachodni uformowany w dwie nawy. W klasztorach zdarzały się co prawda dwunawowe krużganki (np. Kamieniec Ząbkowicki), lecz przyległy one wówczas do kościoła, gdzie uznawane były za strefę duchową. Tam odbywały się spotkania wspólnoty i wieczorne czytania modlitw, mogła być tam również przeprowadzana cotygodniowa ceremonia mandatum, w trakcie której mnisi na znak pokory obmywali sobie nawzajem stopy. Powiększenie krużganka w praskim konwencie po zachodniej stronie tłumaczyć można by brakiem miejsca z pozostałych stron, z tego też powodu jego elewacja zachodnia została nieco zakrzywiona.
Sklepienie zachodniego krużganka oparto na okrągłych filarach międzynawowych a także wielobocznych filarach przyściennych i filarach okazałych ostrołucznych arkad wirydarza. Żebra o gruszkowym profilu podwieszono na różne sposoby. Przy ścianie zachodniej równo podcięto na półfilarach, w filary międzynawowe wtopiono płynnie bez pośrednictwa konsol, zaś przy filarach arkad wirydarza osadzono na masywnych, sięgających posadzki służkach. W północnym skrzydle krużganka uzupełnieniem arkad krużganka były płaskorzeźbione konsole, umieszczone na profilowaniu przechodzącym płynnie z żeber sklepiennych na filary.
Najważniejszym skrzydłem klasztoru prawdopodobnie była część wschodnia, w której mieściła się kaplica św. Anny z wielobocznym zamknięciem wystającym poza obrys murów klauzury, a także kapitularz, czyli miejsce codziennych zgromadzeń konwentu, na których pod przewodnictwem opata debatowano nad najważniejszymi sprawami klasztoru. W skrzydle północnym znajdował się refektarz oraz zapewne blisko niego kuchnia. Ponadto źródła pisemne wspominają o funkcjonowaniu przy klasztorze końskiego młyna i ogrodu.
Od zabudowań klauzury, a nawet od samego kościoła, nietypowo oddalona była kwadratowa w planie zakrystia, usytuowana przy północno – wschodniej części prezbiterium, z którym połączona była niskim, przykrytym sklepieniem żebrowym korytarzem o dwóch kwadratowych przęsłach. Z korytarzem sąsiadowały także pomieszczenia przy północnej ścianie prezbiterium, ciągnące się aż do wieży kościoła. Sama zakrystia zwieńczona była czterema przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, podtrzymywanego przez środkowy, kolisty w przekroju filar. Żebra spięto zwornikami płaskorzeźbionymi motywami liści, a na ściany opuszczono wiązkami, na konsole uformowane w maski i schematycznie przedstawiane liście.
Stan obecny
Kościół i klasztor franciszkański na skutek prac z XVII i XVIII prawie całkowicie zatraciły pierwotne, średniowieczne cechy stylistyczne. Gotycki charakter zachowały jedynie krużganki, a zwłaszcza ich zachodnia dwunawowa część ze sklepieniami krzyżowymi i żebrami opadającymi na pięć kolistych w przekroju filarów. Pozostałe oryginalne mury, zwłaszcza prezbiterium kościoła i kaplica św. Anny, ukryte są pod nowożytnymi elewacjami. Z daleka widoczna jest wieża przy prezbiterium, z dwoma najwyższymi piętrami wciąż zdobionymi gotyckimi blendami. Obecnie pomieszczenia dawnego klasztoru wynajmowane są na imprezy okolicznościowe, konferencje, przyjęcia itp.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.