Historia
Klasztor benedyktynów liturgii słowiańskiej został założony w 1347 roku z inicjatywy cesarza Karola IV, w związku z planowanym rozpoczęciem budowy Nowego Miasta praskiego. Nie mniej ważną przyczyną była również próba przywrócenia słowiańskiej edukacji kościelnej w Czechach, sprowadzenie mnichów władających językiem zrozumiałym przez wiernych oraz wysiłki cesarza na rzecz usunięcia schizmy między Kościołem Zachodnim a chrześcijanami ze Wschodu. Dlatego do nowego konwentu przybyli mnisi z chorwackiego klasztoru w Tkon na wyspie Pašman, zaznajomieni z głagolicą i obrządkiem wschodnim. Karol IV zetknąć się mógł z nimi w 1337 roku, w czasie pobytu w Dalmacji, gdy był jeszcze młodym margrabiom morawskim.
Prace budowlane postępowały relatywnie szybko i już w 1372 roku kościół konwentu został konsekrowany przez biskupa Jana Očko z Vlašimia pod wezwaniem św. Hieronima, Cyryla i Metodego. Uroczystość musiała być wyjątkowo wystawna, gdyż przybyli na nią oprócz cesarza Karola IV jego syn Wacław, legat papieski Jan, łaciński patriarcha Aleksandrii, arcybiskup i elektor Moguncji, biskupi Metz, Paryża, Augsburga i Neuburga, elektor saski Wacław, posłańcy króla węgierskiego Ludwika, arcybiskupa ostrzyhomskiego, księcia opolskiego Władysława i wielu przedstawicieli szlachty. Podczas mszy konsekracyjnej odczytano tekst Ewangelii św. Łukasza o podróży do Emaus, dlatego w późniejszym okresie klasztor uzyskał tą dość nietypową nazwę.
Konwent cieszył się wsparciem Karola IV i szybko stał się ważną instytucją kulturalną, słynną zwłaszcza ze swego skryptorium. Bardzo popularna była także miejscowa szkoła, początkowo jednak wspólnota zakonna borykała się z licznymi problemami wewnętrznymi. W 1367 roku część braci chciała opuścić klasztor i wyjechać za granicę, czego arcybiskup zabronił. Później doszło do sporu między opatem Pawłem a konwentem, któremu przewodził przeor Oldřich. Spór musiał rozstrzygnąć arcybiskup, dzięki czemu w 1379 roku zakonnicy ponownie przyrzekli opatowi posłuszeństwo, a społeczność rozrosła się tak bardzo, że w 1380 roku na zaproszenie księcia Konrada II można było założyć klasztor filialny w podwrocławskiej Oleśnicy na Śląsku, natomiast w 1390 roku na prośbę króla polskiego Władysława Jagiełły i jego żony Jadwigi, kolejny słowiański klasztor ufundowano na krakowskim Kleparzu.
Podczas wojen husyckich klasztor Emaus jako jeden z nielicznych uniknął zniszczenia, co zapewne zawdzięczał opatowi Pavlowi Křížowi, który w 1419 roku zaczął udzielać komunię pod dwoma postaciami. Przejęty przez utrakwistów, klasztor funkcjonował nieprzerwanie aż do 1589 roku, choć zbiedniał z powodu utraconych w czasie wojen dochodów. Funkcjonował bardziej jako noclegownia, w której mieszkali husyccy myśliciele. Między innymi w tym czasie w Emaus pracował angielski teolog husycki Peter Payne i brat Řehoř, późniejszy założyciel wspólnoty tzw. Braci Czeskich. W drugiej połowie XV i w XVI wieku wspólnota klasztorna stopniowo zanikała. Ostatni z opatów, a jednocześnie rektor uniwersytetu praskiego, Matouš Benešovský, zwany Philonomus, poślubił córkę karczmarza i otworzył w klasztorze prywatną karczmę. Następnie w ogrodzie klasztornym ustawił dla swoich gości strzelnicę. W 1592 roku opatem został Pavel Paminodas Horský, który zdając sobie sprawę z postępującego upadku, zaczął odbudowywać katolicką wspólnotę benedyktyńską. Ostatecznie na początku XVII wieku klasztor ponownie stał się konwentem katolickim.
W 1611 roku Emaus został splądrowany przez miejski motłoch, podczas najazdu wojsk pasawskich, będącego efektem wewnętrznych sporów w rodzie Habsburgów. W 1636 roku do klasztoru przybyli nowi mnisi, sprowadzeni przez cesarza Ferdynanda III z hiszpańskiego Montserrat, a zakonnicy z Emaus otrzymali w zamian kościół św. Mikołaja na Starym Mieście. Nowi właściciele w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku dokonali licznych nowożytnych modyfikacji budowlanych, między innymi wznosząc dwie wieże zachodnie i podwyższając zabudowania klasztorne o dodatkowe piętro. W latach 1766 – 1769 budynki klasztorne otrzymały późnobarokowe elewacje. Po reformach cesarza Józefa klasztor stał się bardzo ubogi, a w XIX wieku groziło mu nawet wyludnienie, ponieważ nie zgłaszali się nowicjusze. Sytuacja zmieniła się po 1880 roku, kiedy to do Emaus przybyli niemieccy mnisi z Beuron. Do 1890 roku przeprowadzili gruntowną regotyzację całego obiektu, zgodnie z zasadami które podkreślały prostotę i surowość. Niemiecki konwent w 1919 roku został tymczasowo wydalony z Czechosłowacji, lecz rok później powrócili i rozpoczęli kolejną przebudowę zabudowań klasztornych. W 1945 roku Emaus został uszkodzony podczas nalotów bombowych, zniszczeniu uległy między innymi obie barokowe wieże. Niestety powojenną odbudowę przeprowadzono w duchu modernizmu.
Architektura
Klasztor zbudowano na skalistym, nadrzecznym wzgórzu, w pobliżu dawnego kościoła parafialnego św. Kosmy i Damiana. Jego północną część zajmował kościół klasztorny, południową zaś zwarta zabudowa klauzury otaczająca wraz z krużgankami wirydarz. Po wschodniej stronie klasztoru przebiegała ulica, łącząca plac rynkowy Nowego Miasta praskiego na północy z zamkiem wyszehradzkim na południu. Po północnej i południowej stronie głównych zabudowań klasztoru mogły się znajdować dodatkowe pomieszczenia gospodarcze i pomocnicze, a także ogrody lub sady. Na zachodzie rozbudowę klasztoru uniemożliwiała wspomniana skarpa, poniżej której znajdowała się nadrzeczna zabudowa mieszkalna Nowego Miasta.
Główną świątynią klasztoru był trójnawowy, halowy kościół o siedmiu przęsłach długości, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, zakończony od wschodu na wysokości nawy głównej pięcioboczną apsydą, oraz dwoma mniejszymi gotyckimi apsydami na przedłużeniu naw bocznych. Fasada zachodnia była prostą ścianą, przeprutą trzema oknami i portalem wejściowym. Wszystkie elewacje zewnętrzne kościoła poza południową (przylegającą do krużganków wirydarza) wzmocniono licznymi uskokowymi przyporami, nie sięgającymi gzymsu koronującego. Elewacja północna charakteryzowała się siedmioma stosunkowo wąskimi oknami, rozmieszczonymi równomiernie pomiędzy przyporami. We wschodnim zamknięciu nawy głównej osadzono trzy okna trójdzielne, w bocznych zamknięciach natomiast po dwa okna dwudzielne. Wyróżniało się zachodnie okno na osi nawy głównej, najszersze, czwórdzielne. Charakterystycznym elementem kościoła był jego wysoki, rozpostarty nad wszystkimi nawami, dwuspadowy dach, który sam dorównywał wysokością ścianom kościoła. Widziany był z daleka, nie tylko dzięki własnej strzelistości, ale też za sprawą umieszczeniu kościoła na wzgórzu.
Wejście do kościoła prowadziło do nawy głównej od zachodu oraz dwoma portalami do nawy północnej (do pierwszego i piątego przęsła licząc od zachodu). Portal zachodni nawy bocznej otrzymał bogate profilowanie przechodzące bezpośrednio w ostrołuczną archiwoltę, osadzone na wysokich cokolikach oddzielnych dla każdego z wałków i kolejnych cokołach podtrzymujących wszystkie cokoliki z każdego boku. W podobnym portalu wschodnim umieszczono gładki tympanon dźwigany przez dwa wsporniki, natomiast tympanon zachodniego portalu utworzono z maswerkowej dekoracji, również podtrzymywanej przez dwa rzeźbione wsporniki.
Wewnątrz kościół zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, założonymi na wysokości około 20 metrów zarówno nad wydłużonymi, prostokątnymi przęsłami nawy głównej, jak i zbliżonymi do kwadratowych przęsłami naw bocznych. We wszystkich trzech apsydach wschodniej części kościoła umieszczono sklepienia sześciodzielne. Żebra opuszczono na służki, zakończone na wysokości podokiennego gzymsu. We wschodnim zamknięciu służki były obłe, z niewielkimi, kielichowatymi głowicami zdobionymi liśćmi, natomiast w ścianach wzdłużnych naw zastosowano służki trójścienne, zbliżone do lizen, pozbawione kapiteli. Na dwa rzędy ośmiobocznych filarów żebra zostały wtopione bezwspornikowo, podobnie bez wsporników i głowic utworzono profilowane arkady międzynawowe. To pominięcie artykulacji optycznie zunifikowało część nawową, odróżnioną od części prezbiterialnej nieco odmiennym potraktowaniem elewacji. Masywność filarów zamaskowano wertykalnymi rowkami, będącymi przedłużeniem profilowania arkad międzynawowych.
Na południe od kościoła trzy skrzydła budynków zamknęły kwadratowy, otoczony krużgankami wirydarz. Krużganki umożliwiały komunikację pomiędzy wszystkimi najważniejszymi częściami klasztoru. Ich 22 przęsła zostały zwieńczone krzyżowymi sklepieniami z żebrami spływającymi na przyścienne konsole i spiętymi dużymi, cylindrycznymi zwornikami. Spory dopływ światła zapewniały duże, ostrołukowe okna z bogatą dekoracją maswerkową. Dzięki temu dobrze widoczne były powstałe w latach 60-tych XIV wieku ścienne malowidła, zdobiące każde przęsło krużganków. Był to cykl 85 obrazów z nawiązaniami do Starego (część dolna) i Nowego Testamentu (część górna), autorstwa Mikołaja Wurmsera ze Strasburga i mistrza Oswalda (znanych również z prac na zamku Karlštejn) oraz trzeciego nieznanego z imienia mistrza pracującego także przy kaplicy św. Wacława w katedrze św. Wita.
Spośród zabudowań klasztornych największe i najszersze było skrzydło południowe, mieszczące między innymi refektarz. Prawdopodobnie wzorem innym klauzur sąsiadował on z kuchnią po jednej stronie oraz z kalefaktorium po drugiej. Skrzydło południowe, podobnie jak zachodnie było jednokondygnacyjne, natomiast wschodnie posiadało górne piętro ponad przyziemiem, mieszczące dormitorium mnichów. Parter skrzydła wschodniego początkowo nietypowo mieścił jedną dużą salę o siedmiu przęsłach, przykrytą sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i dostępną przez okazały, ozdobiony freskami portal ściany zachodniej (umieszczony w drugim przęśle od południa). Pośród zdobień portalu znajdował się między innymi czeski lew oraz rzymski orzeł. Jeszcze w trakcie budowy klasztoru został on zamurowany, a okazałą salę podzielono ścianką działową na dwa mniejsze pomieszczenia: północne o czterech przęsłach stało się zakrystią i cesarską kaplicą, a południowe o trzech przęsłach kapitularzem. Dodatkowo pomiędzy kościołem a skrzydłem wschodnim wstawiono kręconą klatkę schodową prowadzącą na piętro, do oświetlanego małymi okienkami dormitorium. Było ono także połączone bezpośrednio z kościołem klasztornym za pomocą małego portalu, który wiódł na emporę.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z pierwotnej zabudowy zachował się kościół klasztorny Panny Marie na Slovanech, niestety z zewnątrz przykryty fatalną modernistyczną konstrukcją. Jego wnętrze pomimo względnej prostoty pozostaje dobrym przykładem eleganckiego gotyku doby Luksemburgów. Najcenniejszym zabytkiem Emaus pozostają krużganki z zachowanymi sporymi fragmentami XIV-wiecznych polichromii, sklepieniami i maswerkami okiennymi. Wewnątrz kościoła oprócz sklepień i arkad warto zwrócić uwagę na bogato zdobione sedilia w ścianie północnej. Klasztor udostępniony jest do zwiedzania w okresie listopad – kwiecień od godziny 11.00 do 16.00 oraz maj – październik od godziny 11.00 do 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čadil M., Kostel Panny Marie, sv. Jeronýma a slovanských patronů, Praha 2019.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kalina P., Koťátko J., Praha 1310-1419. Kapitoly o vrcholné gotice, Praha 2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.